Morgunblaðið - 09.11.2002, Blaðsíða 46

UMRÆÐAN
46 LAUGARDAGUR 9. NÓVEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
UPPSÖGN Garðabæjar á hlut
sínum í sameignarsamningi Orku-
veitu Reykjavíkur (OR) hefur vakið
undrun og athygli. Ekkert er það
sem knýr Garðabæ nú til þess að yf-
irgefa Orkuveitu Reykjavíkur og
eins er öll málsmeðferð þessarar at-
burðarásar afar gagnrýniverð.
Ákvörðun um uppsögn var tekin án
umræðu eða afgreiðslu í bæjarstjórn
eða bæjarráði.
Bæjarstjóri klifar sífellt á því að
Garðabær sé áhrifalaus með 0,47%
eignarhlut í OR og því sé betra að
fara út en vera með. En skyldi þessi
ályktun Ásdísar Höllu Bragadóttur
endilega vera rétt? Mér er það stór-
lega til efs. Sameignarsamningurinn
er ekki ársgamall. Með undirritun
hans seint á síðasta ári var viður-
kennd krafa Garðabæjar og reyndar
Hafnfirðinga einnig um hlutdeild
bæjarfélaganna í arði af veitustarf-
semi Reykvíkinga. Var arðhlutur
Garðabæjar uppreiknaður til eignar
inn í OR. Það er rétt að halda því til
haga að bæjarsjóður Garðabæjar
hefur ekki lagt krónu til fyrirtæk-
isins heldur hefur eignin orðið til
vegna kaupa almennings og fyrir-
tækja í bænum á heitu vatni og raf-
orku allt frá árinu 1974. Við sam-
eignarsamninginn hangir annar
samningur sem fylgiskjal og fjallar
hann um afhendingu á orku til
Garðabæjar. Bæjarstjóri heldur því
fram að uppsögn sameignarsamn-
ingsins og úrsögn Garðabæjar úr OR
hafi engin áhrif á tilvist samningsins
um afhendingu orkunnar. Ásdís
Halla hefur ekki kynnt sér málin
nógu rækilega áður en bréfið um-
deilda var sent, því skýrt kemur
fram í sameignarsamningnum að
fylgiskjalið um afhendingu orkunnar
sé hluti samningsins. Sem betur fer
fyrir íbúa Garðabæjar er uppsagn-
arákvæðið um afhendingu orkunnar
heil 15 ár, en undir eins versnar
staða Garðabæjar gagnvart OR þar
sem semja verður sérstaklega um
lagningu í ný hverfi. Auk þess er
ákvæði þess efnis að Garðabæ er
gert að kaupa upp allar lagnir og
önnur mannvirki í eigu OR komi til
uppsagnar. Þar er gróft á litið um
500–1.000 millj. kr. kostnað að ræða
fyrir bæjarsjóð og þær 180 millj. kr.
sem bærinn fær að hámarki fyrir
eignarhlut sinn hrökkva því skammt.
Á bæjarstjórnarfundi 7. nóv. sl.
bar bæjarstjóri þá von í brjósti að
Garðabær fengi sanngjarna máls-
meðferð gagnvart OR og litið yrði á
fylgiskjalið um afhendingu orkunnar
sem sjálfstæðan samning óháðan
sameignarsamningnum. Samninga-
staða Garðbæjar í þessum efnum er
veik, ekki síst ef litið er til atburða-
rásar undanfarinna daga og vikna
þar sem bæjarstjóri Garðabæjar
hefur átt í erjum við fyrirtækið. Okk-
ar hagsmunir eru að vera smár eign-
araðili Orkuveitu Reykjavíkur. Það
tryggir orkukaupendum í bænum
sama afhendingaröryggi og verð og
Reykvíkingar njóta. Bæjarfulltrúar
Sjálfstæðisflokksins eru að spila af
sér og fórna langtímahagsmunum
fyrir tiltölulega lága eingreiðslu.
Menn mega ekki láta stundargróð-
ann villa sér sýn. Þar fyrir utan er
mál þetta og vinnubrögð gott dæmi
um það hvað Sjálfstæðisflokkurinn í
Garðabæ á margt ólært í lýðræðis-
legri ákvarðanatöku og réttri stjórn-
sýslu.
Úrsögn Garðabæjar úr
Orkuveitu Reykjavíkur
Eftir Einar
Sveinbjörnsson
„Okkar
hagsmunir
eru að vera
smár eign-
araðili.“
Höfundur er bæjarfulltrúi
Framsóknarflokks í Garðabæ.
N
ýlega beindi sam-
keppnisráð þeim
tilmælum til land-
búnaðarráðherra
að hann gæfi verð-
lagningu mjólkurafurða í heildsölu
frjálsa. Ráðið vildi einnig að verð-
tilfærslu á mjólk yrði hætt og að
þess yrði gætt að verkaskipting
milli mjólkursamlaga raskaði ekki
samkeppni.
Það er fróðlegt að velta fyrir sér
því skipulagi sem ríkir í mjólk-
uriðn-
aðinum og
af hverju
hann hefur
þróast með
þeim hætti
sem gerst hefur. Þróunin hefur
verið sú að mjólkursamlögum hef-
ur fækkað mikið á síðustu árum.
Sérhæfing milli þeirra hefur auk-
ist auk þess sem samvinna þeirra
hefur orðið æ nánari. Núna síðast
gerðust Osta- og smjörsalan og
Mjólkursamsalan í Reykjavík
(MS) hluthafar í Norðurmjólk á
Akureyri þegar KEA seldi sinn
hlut í fyrirtækinu. Verkaskipting í
greininni er mikil, en búvörulög
heimila beinlínis að mjólkurbúin
skipti með sér markaðinum.
Þessi þróun hér á landi er síður
en svo einsdæmi því að víðast hvar
í Evrópu hefur orðið samþjöppun í
mjólkuriðnaði. Ástæða þessar þró-
unar hér á landi er tvíþætt. Ann-
ars vegar hafa stjórnvöld á liðnum
árum beinlínis hvatt til aukinnar
hagræðingar í mjólkuriðnaði. Hins
vegar hafa mjólkurframleiðendur
sjálfir séð sér hag í því að þjappa
sér fastar saman frekar en að
keppa sín á milli líkt og bændur í
kjötframleiðslu gera.
Margir gera sér sjálfsagt ekki
grein fyrir því að það eru bændur
sem eiga mjólkursamlögin og
stjórna þeim. Allir stjórnarmenn í
Mjólkursamsölunni í Reykjavík og
Mjólkurbúi Flóamanna á Selfossi,
sem eru stærstu og öflugustu fyr-
irtækin á þessu sviði, eru bændur.
Nokkuð mismunandi var hvern-
ig eignarhaldi á mjólkursamlög-
unum var háttað. Mjólkurbú Flóa-
manna hefur alltaf verið í eigu
bænda. Mjólkursamsalan í
Reykjavík var lengst af í eigu sam-
vinnufélaga sem áttu sig sjálf.
Þessu var breytt fyrir 10–12 árum
síðan. Þá var gerð sú breyting að
MS fór að greiða bændum í stofn-
sjóði og kveðið var skýrt á um að
fyrirtækið væri í eigu þeirra
bænda sem leggja inn mjólk hjá
því. Stofnsjóðirnir eru í eigu
bænda og þeir eru greiddir út þeg-
ar þeir hætta framleiðslu. Jafn-
framt greiðir MS út arð til eigenda
sinna þegar vel árar.
Í ljósi þessa fannst mér nokkuð
sérkennileg sú tillaga sem Hannes
Hólmsteinn Gissurarson prófessor
kynnti fyrir skemmstu, en hann
taldi sig hafa fundið leið til að gera
bændur ríka.
„Það sem þarf að gera, er að af-
henda bændum þessar eignir sín-
ar [mjólkurbú, sláturhús og kaup-
félög] á þann hátt, að þær nýttust
þeim. Þá breytist dautt fjármagn í
lifandi. Þá eignast venjulegur
bóndi, til dæmis á Suðurlandi,
margar milljónir, jafnvel tugimillj-
ónir, því að hann eignast hluti í
mjólkurbúum, Mjólkursamsölunni
í Reykjavík, sláturhúsum og kaup-
félögum. Þennan hlut getur hann
ýmist átt eða selt, og hann getur
skipt honum, átt sumt og selt ann-
að,“ sagði Hannes í grein í DV.
Eins og áður segir er það alveg
skýrt að mjólkursamlögin eru nær
öll í eigu bænda og því er engin
þörf á því að afhenda þeim þau
með stjórnvaldsákvörðun. Eign-
arhald á sláturhúsum er líka nokk-
uð skýrt, í sumum tilvikum eru
þau rekin af samvinnufélögum og í
öðrum tilvikum af hlutafélögum.
Óvíst er að bændur hagnist mikið
á því að taka yfir rekstur slát-
urhúsa en rekstur þeirra er al-
mennt mjög erfiður. Raunar hafa
bændur staðið að rekstri sumra
þeirra þegar kaupfélög hafa gefist
upp á honum.
Tillaga Hannesar Hólmsteins er
um að þessum félögum verði
breytt í hlutafélög og bændur fái
heimild til að selja hlut í þeim.
Ekki virðist vera mikill áhugi með-
al bænda á því að fara þessa leið.
Fyrir um 10 árum kom fram til-
laga á aðalfundi Mjólkurbús Flóa-
manna um að „kanna“ þann mögu-
leika að breyta félaginu úr
samvinnufélagi í hlutafélag. Þessi
tillaga var felld. Sambærileg til-
laga mun hafa komið fram á aðal-
fundi Sláturfélags Suðurlands fyr-
ir nokkrum árum, en hún var
einnig felld.
Það er umhugsunarefni hvers
vegna bændur sjálfir vilja ekki
opna fyrir þann möguleika að þeir
geti losað um eignir sínar í þessum
félögum. Væntanlega er það vegna
þess að bændur gera sér grein fyr-
ir því að um leið og búið er að selja
Mjólkursamsöluna í Reykjavík,
svo dæmi sé tekið, að hluta eða
öllu leyti, stjórna þeir fyrirtækinu
ekki lengur. Þar með verða þeirra
hagsmunir ekki endilega í fyr-
irrúmi við rekstur fyrirtækisins
heldur hagsmunir nýrra eigenda.
Ekki er ólíklegt að aðilar í smá-
söluverslun sjái sér hag í því að
kaupa MS, en í fyrirtækinu liggja
milljarðaverðmæti og það er nán-
ast skuldlaust. Benda má á að Jó-
hannes í Bónus keypti fyrir nokkr-
um árum mjólkurbúið Fram á
Norðfirði og rak það í tvö ár. Jó-
hannes hefur oft lýst óánægju með
þá sterku stöðu sem mjólkuriðn-
aðurinn hefur gagnvart versl-
uninni. Verðlagning mjólk-
urbúanna sé ósveigjanleg og
verslunin geti ekki farið annað til
að kaupa vörurnar sem hún verður
að hafa í hillum sínum. Án efa er
ýmislegt til í þessari gagnrýni, en
kannski snýst þetta mál einmitt
um styrkleika, annars vegar versl-
unarinnar og hins vegar bænda og
mjólkuriðnaðarins.
Hverjir
eiga mjólk-
urbúin?
Margir gera sér sjálfsagt ekki grein fyrir
því að það eru bændur sem eiga mjólk-
ursamlögin og stjórna þeim. Allir
stjórnarmenn í Mjólkursamsölunni í
Reykjavík og Mjólkurbúi Flóamanna á
Selfossi eru bændur.
VIÐHORF
Eftir Egil Ólafsson
egol@mbl.is
MIG langar að segja ykkur frá
undarlegri upplifun sem ég varð
fyrir á dögunum. Á fögrum haust-
degi fyrir skömmu var mér var
boðið á sýningu í Háskólabíói á
heimildamynd um klámstjörnuna
Ron Jeremy. Myndin, sem hefur
fengið talsverða athygli hérlendis,
heitir Porn Star: The Legend of
Ron Jeremy. Þar sem ég er kvik-
myndagerðarmaður og leikkona,
með sérlegan áhuga á heimilda-
myndum, lét ég slag standa án
umhugsunar og skellti mér í bíó.
Það er alltaf áhugavert að sjá vel
unnar heimildamyndir og kynnast
ólíkum hliðum mannlífsins í gegn-
um þetta áhrifaríka og beinskeytta
form. Það er mín skoðun að það
geti aðeins eflt okkur og göfgað
sem fullorðnar manneskjur að
vera með opin augu gagnvart hinu
óþekkta. Það kennir okkur að
skoða líf okkar í víðara samhengi
að rannsaka hluti sem eru okkur
fjarlægir, hvort sem við erum að
tala um innsýn í heim geðsjúkl-
inga, glæpamanna eða göfug-
menna. Það á ekki að þagga niður
viðkvæma hluti heldur sættast við
þá staðreynd að þeir eru til staðar
og reyna að komast að orsök til-
vistar þeirra.
Þar sem klámiðnaðurinn er stór
hluti af okkar veruleika í dag hef-
ur það vakið forvitni mína að
skoða heimildamyndir sem sýna
inn í þennan heim. Myndir á borð
við Sex: The Annabel Chong Story
og The Girl next Door: The Story
of Stacy Valentine voru dæmi um
vel heppnaða úttekt á þessum sér-
staka heimi. Báðar sýndu þær
ólíkar hliðar klámbransans, voru
áhrifaríkar en nokkuð hlutlausar.
Þegar ég svo settist niður til að
berja heimildamyndina Porn Star
augum var ég full eftirvæntingar.
Án þess að ég ætli að gagnrýna
myndina hér, sem er út af fyrir sig
efni í aðra grein, þá voru ýmis at-
riði í kringum sýningu myndarinn-
ar sem vöktu eftirtekt mína og
gerðu þessa kvöldstund svolítið
sérstaka.
Í fyrsta lagi hjó ég eftir því að
túlkun þýðanda, Jóhanns Axels
Stefánssonar, á texta myndarinnar
var nokkuð óvenjuleg. Sérstaka at-
hygli mína vakti þýðing hans á
orðinu „girl“ sem hann þýðir sem
„drusla“. Eru slík vinnubrögð af-
leiðing þeirrar firringar sem hefur
átt sér stað í kjölfar klámvæðing-
arinnar? Ef um einhvers konar
húmor er að ræða hjá þýðanda þá
á hann vægast sagt ekki heima í
kvikmynd á stóru tjaldi í Háskóla-
bíói.
Í öðru lagi rak ég upp stór augu
yfir þeirri staðreynd að SMS-
dvergurinn úr Rautt-auglýsinga-
herferð Íslandssíma hljóp yfir
sviðið í tíma og ótíma. Eftir að
hafa kynnt mér málið frekar fékk
ég þær upplýsingar frá markaðs-
deild Íslandssíma að fyrirtækið
hefði verið í ákveðnu samstarfi við
aðstandendur heimsóknar klám-
kóngsins Rons Jeremys. Þar af
leiðandi auglýsir Íslandssími
Rautt-herferð sína með þessum
hætti á einhverjum sýningum
myndarinnar auk þess sem lógó
fyrirtækisins birtist á ákveðnum
auglýsingum í tengslum við heim-
sóknina. Fullorðnir einstaklingar
eiga rétt á að velja hvort þeir vilja
nota klám eða ekki og það er
þeirra persónulega mál. Það er
hins vegar umhugsunarefni hvern-
ig og hvort við berum þennan
heim á borð fyrir börn og ung-
linga. Þar sem það er skuggalega
auðvelt fyrir þennan hóp að nálg-
ast klám er það ábyrgðarhlutverk
stofnana, fjölmiðla og skóla að við-
halda ákveðnu siðferði og draga
viðmiðunarlínur. Markhópur
Rautt-herferðar Íslandssíma er
skýr: 12–18 ára unglingar. Á Ís-
landi er unglingum yngri en 18 ára
bannaður aðgangur að klámi. Með
því að bendla sig við klámstjörnu á
þennan hátt er stórfyrirtækið Ís-
landssími að draga sín siðferðis-
legu mörk. Íslandssími leggur
nafn sitt við iðnað sem er fullur af
ranghugmyndum um útlit og
ímynd og ekki ákjósanlegt um-
hverfi fyrir leitandi og oft áhrifa-
gjarna unglinga að alast upp í.
Í þriðja og síðasta lagi vakti það
undrun mína hversu mikla athygli
klámkóngurinn fékk í íslenskum
fjölmiðlum meðan á heimsókninni
stóð. Fjölmiðlar gegna miklu
ábyrgðarhlutverki og þeim ber
skylda til að taka ákvörðun um
hvenær efni eða manneskja hættir
að vera „frétt“ og verður að aug-
lýsingu. Ég tek því ofan fyrir Guð-
rúnu Gunnarsdóttur fréttamanni
að taka afstöðu með því að vera
ekki viðstödd viðtal við Ron Jer-
emy á besta áhorfstíma Stöðvar 2,
opnum börnum og unglingum, í
þættinum Ísland í dag.
Við Íslendingar getum ekki ver-
ið þekkt fyrir að taka á móti hvaða
„stjörnu“ sem er sem heimsækir
landið okkar með þessum hætti.
Við verðum að gera okkur grein
fyrir forsendum frægðarinnar og
fylgja einhvers konar viðmiðum í
fréttaflutningi.
Ég set spurningarmerki við það
að kynningarherferð Íslandssíma
með markhóp 12–18 ára bendli sig
við klámstjörnu.
Ég set spurningarmerki við
upphefðina sem þessi ákveðna
klámstjarna fékk hjá íslenskum
fjölmiðlum.
Síðast en ekki síst set ég spurn-
ingarmerki við það bessaleyfi sem
þýðandi myndarinnar Porn Star
tekur sér með því að kalla mig
druslu.
Klámkóngur
kemur í bæinn
Eftir Unni Ösp
Stefánsdóttur
„Við Íslend-
ingar getum
ekki verið
þekkt fyrir
að taka á
móti hvaða „stjörnu“
sem er sem heimsækir
landið okkar með þess-
um hætti.“
Höfundur er leikkona og
kvikmyndagerðarmaður.