Morgunblaðið - 15.12.2002, Qupperneq 2

2 B SUNNUDAGUR 15. DESEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
LJÓÐSKÁLDIÐ Jóhannes
úr Kötlum samdi vísur um
jólasveinana þrettán, sem
lýsa þeim bræðrum vel:
Segja vil ég sögu
af sveinunum þeim,
sem brugðu sér hér forðum
á bæina heim.
Þeir uppi á fjöllum sáust,
– eins og margur veit, –
í langri halarófu
á leið niður í sveit.
Grýla var þeirra móðir
og gaf þeim tröllamjólk,
en pabbinn Leppalúði,
– það var leiðindafólk.
Þeir jólasveinar nefndust,
– um jólin birtust þeir.
Og einn og einn þeir komu,
en aldrei tveir og tveir.
Þeir voru þrettán
þessir heiðursmenn,
sem ekki vildu ónáða
allir í senn.
Að dyrunum þeir læddust
og drógu lokuna úr.
Og einna helzt þeir leituðu
í eldhús og búr.
Lævísir á svipinn
þeir leyndust hér og þar,
til óknyttanna vísir,
ef enginn nærri var.
Og eins, þó einhver sæi,
var ekki hikað við
að hrekkja fólk – og trufla
þess heimilisfrið.
Stekkjastaur kom fyrstur,
stinnur eins og tré.
Hann laumaðist í fjárhúsin
og lék á bóndans fé.
Hann vildi sjúga ærnar,
– þá var þeim ekki um sel,
því greyið hafði staurfætur,
– það gekk nú ekki vel.
Giljagaur var annar,
með gráa hausinn sinn.
– Hann skreið ofan úr gili
og skauzt í fjósið inn.
Hann faldi sig í básunum
og froðunni stal,
meðan fjósakonan átti
við fjósamanninn tal.
Stúfur hét sá þriðji
stubburinn sá.
Hann krækti sér í pönnu,
þegar kostur var á.
Hann hljóp með hana í burtu
og hirti agnirnar,
sem brunnu stundum fastar
við barminn hér og þar.
Sá fjórði, Þvörusleikir,
var fjarskalega mjór.
Og ósköp varð hann glaður,
þegar eldabuskan fór.
Þá þaut hann eins og elding
og þvöruna greip,
og hélt með báðum höndum,
því hún var stundum sleip.
Sá fimmti, Pottaskefill,
var skrítið kuldastrá.
– Þegar börnin fengu skófir
hann barði dyrnar á.
Þau ruku’ upp, til að gá að
hvort gestur væri á ferð.
Þá flýtti’ ann sér að pottinum
og fékk sér góðan verð.
Sá sjötti, Askasleikir,
var alveg dæmalaus.–
Hann fram undan rúmunum
rak sinn ljóta haus.
Þegar fólkið setti askana
fyrir kött og hund,
hann slunginn var að ná þeim
og sleikja á ýmsa lund.
Sjöundi var Hurðaskellir,
sá var nokkuð klúr,
ef fólkið vildi í rökkrinu
fá sér vænan dúr.
Hann var ekki sérlega
hnugginn yfir því,
þó harkalega marraði
hjörunum í.
Skyrjarmur, sá áttundi,
var skelfilegt naut.
Hann hlemminn o’n af sánum
með hnefanum braut.
Svo hámaði hann í sig
og yfir matnum gein,
unz stóð hann á blístri
og stundi og hrein.
Níundi var Bjúgnakrækir,
brögðóttur og snar.
Hann hentist upp í rjáfrin
og hnuplaði þar.
Á eldhúsbita sat hann
í sóti og reyk
og át þar hangið bjúga,
sem engan sveik.
Tíundi var Gluggagægir,
grályndur mann,
sem laumaðist á skjáinn
og leit inn um hann.
Ef eitthvað var þar inni
álitlegt að sjá,
hann oftast nær seinna
í það reyndi að ná.
Ellefti var Gáttaþefur,
– aldrei fékk sá kvef,
og hafði þó svo hlálegt
og heljarstórt nef.
Hann ilm af laufabrauði
upp á heiðar fann,
og léttur, eins og reykur,
á lyktina rann.
Ketkrókur, sá tólfti,
kunni á ýmsu lag. –
Hann þrammaði í sveitina
á Þorláksmessudag.
Hann krækti sér í tutlu,
þegar kostur var á.
En stundum reyndist stuttur
stauturinn hans þá.
Þrettándi var Kertasníkir,
– þá var tíðin köld,
ef ekki kom hann síðastur
á aðfangadagskvöld.
Hann elti litlu börnin
sem brostu, glöð og fín,
og trítluðu um bæinn
með tólgarkertin sín.
Á sjálfa jólanóttina,
– sagan hermir frá, –
á strák sínum þeir sátu
og störðu ljósin á.
Svo tíndust þeir í burtu,
– það tók þá frost og snjór.
Á þrettándanum síðasti
sveinstaulinn fór.
Fyrir löngu á fjöllunum
er fennt í þeirra slóð.
–En minningarnar breytast
í myndir og ljóð.
Jólasveinarnir þrettán
Á ERU þeir enn
á ný farnir að
tínast til byggða,
blessaðir jóla-
sveinarnir. Eins
og allir vita búa
þeir í fjöllunum,
hjá Grýlu móður
sinni og föður
sínum, honum
Leppalúða, sem
stundum er kall-
aður Loðinbarði.
En á aðventunni
laumast þessir
hrekkjalómar
ofan af fjöllum og næla í matarbita eða stinga á
sig kerti, eins og þeir hafa gert um aldir hér á
landi. Þeir eru að vísu orðnir svo kurteisir síð-
ustu áratugina að nú skilja þeir eftir lítinn
glaðning fyrir krakka sem setja skó út í glugga.
Fatnaður þeirra hefur þó lítið breyst, þeir eru
enn í sauðskinnsskóm, selskinnsskóm, kú-
skinnsskóm eða þá roðskóm. Þeir halda ofnu
buxunum uppi með spjaldofnum axlaböndum og
beltum, ganga alltaf með vettlinga og húfur, í
peysum og gæruvestum eða flókavestum.
Reyndar eiga þeir líka rauða sparibúninga, sem
þeir bregða sér oft í um jólin.
Íslensk börn eru sérstaklega heppin, því hér
eru hvorki fleiri né færri en þrettán jólasveinar.
Einu sinni voru þeir miklu fleiri, eða gengu alla
vega undir mun fleiri nöfnum en nú. Þau nöfn
voru oft hin sérkennilegustu. Einn hét Bjálfinn,
annar Drumbur fyrir alla, sá þriðji Dúðadurtur,
fjórði Flotgleypir og svo voru það þeir Hnútur,
Kattarvali, Lampaskuggi, Lummusníkir,
Lækjaræsir, Moðbingur, Reykjasvelgur,
Svartiljótur og Svellabrjótur. Alls eru til hátt í
80 nöfn á íslenskum jólasveinum, en hversu
margir sem þeir kunna að vera koma alltaf
sömu þrettán jólasveinarnir til byggða.
Fjórir karlar komnir
Fyrsti jólasveinninn kemur af fjöllum þrettán
dögum fyrir jól og svo hver á fætur öðrum fram
til jóla. Þeir fara svo aftur til síns heima frá jól-
um og sá síðasti fer heim á þrettándanum, 6.
janúar. Núna, á þriðja sunnudegi í aðventu, eru
fjórir sveinkar komnir, þeir Stekkjarstaur,
Giljagaur, Stúfur og Þvörusleikir.
Jólasveinavísurnar hans Jóhannesar úr Kötl-
um lýsa jólasveinunum vel. Hins vegar er langt
síðan Jóhannes samdi vísurnar, sem birtust
fyrst árið 1932. Þess vegna passar lýsingin á
hegðun þeirra bræðra ekki nákvæmlega við nú-
tímann. Stekkjarstaur finnur ekki fjárhús við öll
heimili lengur og verður að láta sér nægja að
laumast í ísskápinn og súpa úr mjólkurfernu.
Giljagaur gerir það líka, því líkt og fjárhús er
fjós bara að finna við sveitabæi. Stúfur, Þvöru-
sleikir og Pottaskefill (eða Pottasleikir eins og
hann er líka kallaður) geta auðvitað fundið
pönnur, sleifar og potta á hverju heimili og
Askasleikir hreinsar leifarnar af matardiskun-
um, af því að núna notar enginn aska lengur
undir mat. Vonandi heldur hann þó í nafnið sitt,
því Askasleikir er óneitanlega fallegra nafn en
Matardiskasleikir.
Hurðaskellir er áreiðanlega enn ánægðari nú
en fyrir 70 árum, þegar Jóhannes úr Kötlum
samdi vísurnar, því út um allt eru stórar og mikl-
ar hurðir sem hann getur skellt. Hann lendir þó
stundum í vandræðum, til dæmis skilur hann
ekkert í þessum rafmagnshurðum sem opnast
um leið og komið er að þeim, eða þá hringhurð-
unum.
Skyrjarmur, sem oft er líka kallaður Skyr-
gámur, er hinn ánægðasti með framfarirnar síð-
ustu áratugina, því nú getur hann valið um ótal
bragðtegundir á skyri, vanillu, jarðarberja, blá-
berja, karamellu og banana, svo fátt sé nefnt.
Bjúgnakrækir þarf ekkert að hendast upp í
rjáfur til að næla sér í bjúgu, þau er að finna í ís-
skápum og kæliborðum verslana.
Gluggagægir hefur enn fleiri glugga að gægj-
ast inn um og sér áreiðanlega miklu betur inn
núna en áður, þegar gluggar voru færri og
smærri. Og ekki ætti Gáttaþefur að kvarta, því
kræsingar á borðum landsmanna um jólin eru
miklar. Þar nýtur Ketkrókur líka góðs af.
Kertasníkir er heillaður af jólaljósunum og
situr um að næla sér í kerti. Núna þarf hann
ekki að láta sér nægja eitt og eitt tólgarkerti,
heldur getur valið um kerti stór og smá. Og sum
meira að segja með jólailmi.
Mannasiðir og gjafir
Aukin velmegun hér á landi hefur skilað sér
til jólasveinanna. Þeir eru ekki sísvangir
bragðarefir sem hrekkja börn, því Grýla gefur
þeim nóg að borða, þótt þeim finnist auðvitað
alltaf gott að fá dálítið kjöt eða skyr í belginn.
Heimsóknir í mannabyggðir í mörg hundruð ár
hafa kennt þeim ýmsa mannasiði, svo nú eru
þeir vinir barnanna, en ekki ógnvaldar. Þeir
koma oft á jólaskemmtanir í sparifötunum og
gefa börnum ýmislegt fallegt. Ekki er ólíklegt
að Grýla gamla hafi sjálf kennt þeim góða hegð-
un, enda er hún löngu hætt að hirða óþekk börn
og stinga þeim í poka. Jólakötturinn, sem einu
sinni sat um börn sem fengu ekki nýja flík fyrir
jólin, virðist líka pakksaddur og ánægður, stillt-
ur og góður, því ekkert hefur til hans spurst
lengi. Hann liggur líklega malandi einhvers
staðar á fjöllum, en sumir halda því fram að
hann sé húsköttur Grýlu og Leppalúða, þótt
hann hafi ekki tengst þeim áður fyrr.
Þjóðlegir með Þjóðminjasafni
Enn eru íslensku jólasveinarnir ákaflega
þjóðlegir. Þeir hafa því gert sérstakan samning
við Þjóðminjasafn Íslands og koma fram á veg-
um safnsins síðustu þrettán daga fyrir jól, frá
12. desember fram til jóla. Þar sem Þjóðminja-
safnið er lokað vegna breytinga eru skemmtanir
í Ráðhúsinu við Reykjavíkurtjörn, virka daga
kl. 10.30 og um helgar kl. 14. Í dag, sunnudag,
koma þau Grýla og Leppalúði með þeim í Ráð-
húsið.
Kátir og barngóðir karlar
þurfti hún að setja stóra blómapotta á hornin á því. Þegar hér var kom-
ið sögu var Halldóra Ana nokkuð ánægð. Enn blasti þó við sá vandi, að
svalirnar eru á 2. hæð. Hún sá í hendi sér að Ketkrókur gæti kannski
notað krókinn sinn til að hífa sig upp á svalirnar, en aðrir jólasveinar
ættu ekki eins hægt um vik. Lausnin var sú að láta kaðal hanga fram af
svölunum, svo jólasveinarnir kæmust örugglega að skónum.
Pabbi hennar vildi ekki setja stóran nagla í svalirnar, til að festa
kaðalinn, en batt hann í gasgrillið. Halldóra Ana veit að gasgrillið er
svo þungt, að jólasveinarnir geta alveg togað fast í spottann. Að
minnsta kosti átti Stekkjarstaur ekki í neinum vanda fyrstu nóttina.
Um morguninn hljóp Halldóra Ana út á svalir og fann fallegt, bleikt
tölvuúr í skónum sínum.
BÖRNIN bíða jólasveinsins með óþreyju og hlaupa spennt út að glugga
á hverjum morgni og kíkja í skóinn sinn. Oftast eru þar fallegir hlutir,
en stundum eru börnin óþekk og fá þá kannski bara kartöflu frá jóla-
sveininum.
Halldóra Ana Purusic er sex ára gömul og býr í Reykjavík. Hún
hafði dálitlar áhyggjur af að jólasveinninn kæmist ekki að skónum
hennar í gluggakistunni í íbúð fjölskyldunnar á 2. hæð. Hún ákvað því
að auðvelda sveinka lífið. Fyrst datt henni það snjallræði í hug að setja
skóinn sinn út á svalir, svo jólasveinninn þyrfti ekki að hafa fyrir því að
komast inn í íbúðina. Mamma hennar og pabbi bentu á að skórinn gæti
blotnað, en Halldóra Ana leysti þann vanda með því að setja plast yfir
skóinn. Glært plast, svo sveinki sæi skóinn. En plast getur fokið og því
Kaðall fyrir jólasveina
Morgunblaðið/Kristinn