Morgunblaðið - 15.12.2002, Blaðsíða 10

10 B SUNNUDAGUR 15. DESEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Sumarliði Sumarliðason vargullsmiður og bóndi í Vigurog Æðey áður en hannfluttist vestur um haf.Æskuheimili hans var í
Kollabúðardal, en þar bjó Sumarliði,
faðir hans, ásamt eiginkonu sinni,
Ingibjörgu, sem sætta mátti sig við
að eiginmaður hennar renndi hýru
auga til vinnukonunnar.
Forboðin ást
Þar sem Þorskafjörðurinn teygir
sig lengst inn í landið leynist Kolla-
búðardalur. Á sléttum bökkum við
ána stendur myndarlegt býli. Þaðan
sér yfir rennisléttar og grösugar eyr-
ar sem árkvíslar hafa bylt og breytt í
aldanna rás. Bærinn í dalsmynninu
við fjarðarbotninn heitir Kollabúðir
og var jörðin metin á 12 hundruð að
dýrleika. Vorið 1830 bjuggu þar hjón-
in Sumarliði Brandsson 31 árs og
Ingibjörg Jónsdóttir 35 ára. Sex ár
voru liðin frá því þau hétu hvort öðru
eiginorði og Sumarliði skenkti konu
sinni 20 rd. silfurvirt í morgungjöf.
Þau voru búin að eignast þrjú börn
en tvö voru á lífi, Brandur fimm ára
og Halldóra ársgömul. Heimilisfólkið,
12 manns, hirti um þrjár kýr, 40
mjólkandi ær, auk lamba og sauða.
Sumarið 1830 var ung stúlka,
Helga Ebenesersdóttir, vinnukona á
Kollabúðum. Helga, sem talin var
„notaleg bæði við menn og málleys-
ingja“, gekk að heyskap, ásamt öðru
vinnufólki og Sumarliða. Þegar leið
að jólum mátti öllum vera ljóst að
bæði húsmóðirin og Helga voru orðn-
ar ærið miklar um sig og viðurkenndi
húsbóndinn að vera valdur að ástandi
Helgu. Hún ól síðan stúlkubarn þann
25. febrúar 1831 og skráði presturinn
í kirkjubók að þetta „frillubarn“
skyldi heita Þorgerður. Ekki varð
Þorgerði litlu langra lífdaga auðið.
Hún dó rúmum mánuði síðar.
Eiginkona í vanda
Vafalaust hefur heimilislífið á
Kollabúðum verið til umræðu í sveit-
inni. Það þótti ljóður á ráði ungra
stúlkna að eiga barn í lausaleik en út
yfir tók ef það var með giftum manni
– þá var stúlkan hin seka en kvenhylli
talin karlmönnum til tekna. Ef til vill
hefur Ingibjörg hugleitt aðstæður
sínar og ótryggð bóndans en skiln-
aður, þótt hann fengist, var óhugs-
andi fyrir konur í svipaðri aðstöðu.
Þá var ekki í önnur hús að venda fyrir
þær en gerast sjálfar vinnukonur eða
jafnvel sveitarómagar, eins og marg-
ar ekkjur máttu láta sér lynda. Þá
var betra að harka af sér og áfram
var Helga á heimilinu fram að vinnu-
hjúaskildaga þegar hún var send að
Skógum sem standa út með Þorska-
firðinum. Þar bjuggu bláfátækir vinir
Sumarliða Brandssonar, þau Jochum
Magnússon og Þóra Einarsdóttir.
Hvernig þau höfðu ráð á vinnukonu
er ekki ljóst en ef til vill kom Sum-
arliði þar eitthvað við sögu. Eftir eitt
ár á Skógum kom Helga aftur að
Kollabúðum, vorið 1832. Ekki hafði
hún verið marga mánuði á heimilinu
þegar ljóst var að hún var kona eigi
einsömul og var hún þá látin fara aft-
ur að Skógum. Skömmu áður en
Helga varð léttari fór hún að Skál-
holtsvík í Hrútafirði þar sem hjónin
Eggert Jónsson og Ingibjörg Jóns-
dóttir bjuggu.
Hrösun bóndans
Þar leit lítið sveinbarn dagsins ljós
23. febrúar 1833, veturinn sem í ann-
álum er lýst sem hinum besta yfir allt
land. Í kirkju var sveinninn vatni aus-
inn og lét Helga skíra hann Sum-
arliða í höfuðið á barnsföður sínum.
Þegar presturinn færði gjörning
þennan inn í þjónustubók sína bætti
hann við svohljóðandi athugasemd
um foreldrana: „Beggja 1sta brot.“
Líklega vissi hann ekki betur og við-
kvæmum málum ekki flíkað. Um
haustið, 12. október, eignuðust Sum-
arliði og Ingibjörg síðan sitt fimmta
„egtabarn“ sem hlaut nafnið Sig-
þrúður.
Margar ógiftar vinnukonur með
barn á framfæri áttu í erfiðleikum á
19. öld. Þær fengu ekkert kaup, að-
eins uppihald því húsbændurnir tóku
yfirleitt laun þeirra upp í fæði barns-
ins. Gott fóstur var því gulls ígildi. Ef
til vill hefur Sumarliði Brandsson
eitthvað haft um það að segja að
drengnum var komið nýfæddum í
fóstur til barnlausra hjóna, Gísla
Jónssonar og Sigríðar Bjarnadóttur
að Bakkaseli í Hrútafirði. Þau voru
orðin vel fullorðin þegar þau tóku
drenginn, hún 42 ára en hann 62 ára
og bæði sögð ráðvönd og búa á miklu
bókaheimili.
Eftir þessa ráðstöfun fór Helga
sem vinnukona að Hvítuhlíð í Bitru-
firði. En Sumarliði rann upp hjá Sig-
ríði og Gísla eins og fífill í túni. Ekki
naut hann ástríkis fóstra síns lengi
því þegar Sumarliði litli var tveggja
ára dó Gísli af taki. Sigríður bjó
áfram í Bakkaseli til ársins 1838 er
hún fluttist með drenginn að Kolla-
búðum til Sumarliða föður hans og
Ingibjargar. Með Sigríði og Sum-
arliða fluttu einnig Rannveig Magn-
úsdóttir vinnukona og sonur hennar
Sæmundur Sæmundsson. Á Kolla-
búðum fékk hópurinn til umráða all-
stórt dyraloft í frambænum. Ekki er
ljóst hvernig Ingibjörgu stjúpu Sum-
arliða þótti að fá hrösun bóndans inn
á heimilið og hafa hana fyrir aug-
unum á hverjum degi en að minnsta
kosti var afmælisdegi hans aldrei
hampað meðan hann dvaldi á heim-
ilinu af öðrum en fóstru hans.
Á fiskveiðisýningu í Björgvin 1865
Eftir að Sumarliði lauk námi í gull-
smíði í Kaupmannahöfn árið 1860
settist hann að á Ísafirði og hóf að
stunda iðngrein sína. Skömmu síðar
var hann fenginn til að fara á fisk-
veiðisýningu í Björgvin. Ferðin olli
Sumarliða miklum vonbrigðum, því
honum fannst Ísfirðingar þakka
áhuga sinn og elju síður en skyldi.
Með vorskipi Clausen kaupmanns
1866 komu sýningarmunirnir með
bestu skilum til Ísafjarðar, og ekkert
tók Clausen fyrir flutninginn. Sum-
arliði útvegaði sér húsnæði á Ísafirði
og kom hlutunum þar fyrir. Síðan
boðaði hann til almenns fundar sem
hófst snemma morguns. Fundurinn
var vel sóttur enda ríkti forvitni og
eftirvænting og margt hafði verið
skrafað um ferð Sumarliða þarna við
Djúpið.
Áður en fundurinn hófst lagði
Sumarliði fram norsk og dönsk blöð
sem höfðu birt fréttir af veru Íslend-
inganna í Björgvin og síðan hófst
lestur ferðaskýrslunnar. Lesturinn
tók langan tíma, því skýrslan var ít-
arleg og margt sem Sumarliði taldi
ábótavant. Lagði hann til að maður
yrði kostaður til Noregs að læra
skipasmíðar og annað í sambandi við
fiskveiðar. Margt væri hægt að læra
af Norðmönnum, eins og verkun á
fiski, og mismunandi útbúnað hans
eftir þeim markaði sem honum væri
ætlað að fara á, bræðslu á lýsi, íshús
til að geyma beitu, plóg til að plægja
upp skelfisk til beitu á dýpi, smokk-
fiskveiðar og ýmislegt fleira sem
hann tíndi til. Einnig benti Sumarliði
á að margt mætti betur fara í við-
skiptum og verslunaraðferðum Ís-
lendinga. Norðmenn vilji gjarnan
koma á viðskiptasambandi milli þjóð-
anna og þar velti mest á áreiðanleik
og skilvísi Íslendinga sjálfra. Kaup-
menn urðu ekki hrifnir þegar Sum-
arliði þakkaði etatsráði Árna Sand-
holt fyrir góðvild í sinn garð og bað
viðskiptamenn verslunarinnar að láta
hana heldur njóta en gjalda. Sum-
arliði fór ekki dult með vonbrigði sín í
garð Ísfirðinga og því ódrenglyndi að
senda sig í ókunnugt land, félausan
og ráðalausan, væru þeir best kunn-
ugir sem heima hefðu setið og átt að
annast um þessi mál. Sjálfur kvaðst
Bókarkafli Sumarliði Sumarliðason, gullsmiður og bóndi í Vigur og Æðey, lifði viðburðaríku lífi. Hann lærði gullsmíði í Kaup-
mannahöfn, þar sem hann kynntist Jóni Sigurðssyni, byggði Viktoríuhús í Vigur en flutti síðan vestur til Bandaríkjanna með fjöl-
skyldu sína kominn á sextugsaldur og hóf þar nýtt líf.
Gullsmiðurinn í Æðey
Fyrsta mynd frá vinstri: Sumarliði og fjölskylda hans. F.v. Sumarliði, María dóttir hans með Richard K. Frederick og Helga. Myndin er tekin á árunum 1911—1912, líklega í Olympia í Washingtonríki, þar sem
fjölskyldan bjó síðustu árin. Fyrir miðju: Sumarliði var 93 ára þegar hann lést. Þá hafði hann eignast þrettán börn með þremur konum en áður en yfir lauk hafði hann staðið yfir moldum níu barna sinna. Til
hægri: Marta R. Kristjánsdóttir, fyrsta eiginkona Sumarliða. Hún var talin besti kvenkosturinn við Ísafjarðardjúp um miðja 19. öld. Hjónabandið var stormasamt og endaði með skilnaði sem var fátítt þá.
Vönduð
karlmannsúr
LAUGAVEGI 15 • Sími 511 1900
www.michelsen.biz
Kíktu á úrvalið á