Morgunblaðið - 15.12.2002, Blaðsíða 8

8 B SUNNUDAGUR 15. DESEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
UNDANFARIN tvösumur hefur NelsonGerrard unnið í nokkr-ar vikur í Vesturfara-setrinu á Hofsósi við
það að aðstoða fólk, einkum ferða-
menn frá Kanada og Bandaríkj-
unum, við að finna ættingja hér-
lendis. Hann hefur líka verið
Íslendingum innan handar við að
rekja leiðir ættmenna þeirra sem
fóru vestur um haf. „Ég hef reynt
að tengja fólk vestan og austan
hafs af fremsta megni auk þess
sem ég hef aðstoðað fólk sem hef-
ur viljað fá að vita meira um sögu
vesturfaranna í Norður-Ameríku,“
segir hann lítillátur og vill gera
sem minnst úr eigin verkum.
Í vetur sem leið vann Nelson
ennfremur ásamt starfsmönnum
safnsins að uppsetningu sýningar
um Íslendinga, sem settust að í
Norður-Dakóta, en hún var opnuð
20. júní síðastliðinn. Vinna hans
fólst í því að taka saman myndir
og skrifa texta á ensku með þeim,
en síðan var textinn þýddur á ís-
lensku.
Nelson segir að hann hafi verið
fenginn til starfans í Vesturfara-
setrinu vegna þess að þörf hafi
verið á einhverjum sem þekkti vel
til vestan hafs. Oft hafi verið erfitt
að fylgjast með vesturförunum eft-
ir að þeir settust að vestra og í ís-
lenskum heimildum standi gjarnan
að viðkomandi „hafi farið vestur“
eða „fór til Vesturheims“ og ekk-
ert meira. „Mannhafið er mikið í
Vesturheimi og auðvelt að týna
fólki þar,“ segir hann og bætir við
að þar sem hann hafi unnið við
ættfræðina í áratugi kannist hann
við margt fólk og mörg nöfn. „Ég
þekki til í mörgum byggðum vest-
anhafs og veit hvar á að leita
heimilda til að komast að því hvað
varð af þessu fólki. Svo skemmir
ekki fyrir að ég er með tengsl víða,
þekki fólk sem þekkir fólk. Tölvu-
pósturinn auðveldar líka öll sam-
skipti og þó stundum geti verið
erfitt að finna slóðina þá höfum við
náð að greiða götu flestra sem til
okkar hafa leitað.“
Nelson segir að upplýsingagjöfin
í Vesturfarasetrinu sé langt því frá
bundin við sig. Gagnagrunnur þess
sé góður sem og bókasafnið og þar
geti fólk yfirleitt fengið umbeðnar
upplýsingar varðandi ættfræðina.
Staðarnöfn fest í sessi
Nelson hefur verið enskukennari
við menntaskólann í Árborg und-
anfarin 24 ár, en býr um 15 km
þaðan, við bakka Winnipeg-vatns
milli Gimli og Riverton, í húsi sem
heitir Eyrarbakki og er í Breiðu-
vík eða Hnausa eins og héraðið
heitir nú. Þar rekur hann safnið
Eyrarbakki Heritage Centre (eyr-
arbakki@hotmail.com).
Íslensku bæjar- og staðarnöfnin
hafa verið honum hugleikin og
undanfarin áratug hefur hann í
samvinnu við Þjóðræknisfélag Ís-
lendinga í Vesturheimi aðstoðað
fólk við að koma upp sérstökum
skiltum við heimkynni sín í þeim
tilgangi að minna á íslenska upp-
runann. Sveitarfélagið Bifröst
byrjaði nýlega að setja upp vega-
skilti með íslenskum nöfnum, þar
sem þau eiga við, og vegagerðin
hefur sums staðar átt hlut að máli.
„Áður mátti aka um allt Nýja-
Ísland án þess að sjá þar nokkur
merki um Íslendinga, en skiltin
vísa nú á íslenska veginn. Skiltin
við bæina eru öll eins, blá með
hvítri umgjörð og hvítum stöfum
og fálkamerki Þjóðræknisfélagsins
fyrir miðju, og þar sem þau eru
þar er fólk af íslenskum ættum.
Þau segja okkur líka að viðkom-
andi staður heitir Grund eða Arn-
heiðarstaðir eða Húsavík og svo
framvegis. Fólk á okkar svæði og
ekki síst Íslendingar í heimsókn
hafa gaman af að sjá að þessir
staðir heita íslenskum nöfnum.
Þetta hefur mælst vel fyrir, fólk
setur upp þessi skilti ánægjunnar
vegna, þau þykja forvitnileg og
óvenjuleg, og þetta er ein leið til
að viðhalda íslenskri menningu og
tryggja að íslensku nöfnin gleym-
ist ekki. Búið er að setja upp rúm-
lega 500 bæjarskilti, einkum í
Manitoba og þá sérstaklega í
Nýja-Íslandi, en líka allt vestur í
Vancouver-eyju í Kyrrahafinu,
norður til White Horse og austur
til Hurons-vatns í Ontario. Reynd-
ar hafa þessi skilti líka náð til Ís-
lands.“
Sums staðar má sjá að nöfnin
eru í þágufalli, eins og t.d. Gísla-
stöðum eða Lundi, og segir Nelson
skýringu á því. Fólk hafi alltaf
heyrt þessi nöfn nefnd í þágufalli í
daglegu tali, það sé frá Lundi, búi
á Gíslastöðum, og nefnifallsmyndin
hljóði því ekki rétt, þó hann ráð-
leggi því að hafa nöfnin í nefnifalli.
„Á Íslandi má líka sjá þágufalls-
myndina víða. Til dæmis eru götu-
nöfnin í símaskránni í þágufalli,
bæjarheiti eða götuheiti á bréfs-
hausum eru gjarnan í þágufalli og
staðarnafn báta er oft
skrifað í þágufalli. Sama
tilfinning ríkir í Vestur-
heimi auk þess sem oft er
auðveldara fyrir ensku-
mælandi fólk að segja til
dæmis haga en hagi og
kjarna en kjarni svo
dæmi séu tekin.“
Ólaunað aukastarf
Nelson er íslenskur í
móðurætt, en skoskur í
föðurætt og hafa foreldr-
ar hans tvisvar heimsótt
Ísland. Helga Jóhanna
Ólafsson móðir hans er
íslensk í báðar ættir,
fædd í Kanada, en hún
átti ættir að rekja til
fólks sem flutti til Kan-
ada 1876 og settist að við
Íslendingafljót og í
Winnipeg. Foreldrar
hennar fæddust líka í
Kanada en afar hennar
og ömmur voru tiltölu-
lega ung við komuna til
landsins. Forfeður Nel-
sons komu víða að af
landinu, úr Snæfells- og
Hnappadalssýslu, Húna-
vatnssýslu, Eyjafjarðar-
sýslu og Gullbringu- og Árnes-
sýslu, en Ólafur Ólafsson í
Vatnsenda var einn af langalang-
öfum hans og fór vestur með fimm
börn 1888. „Hann var mjög efn-
aður en meðal annars vegna konu-
missis fór hann vestur og þar
missti hann öll börn sín á unga
aldri. Langafi minn var til dæmis
aðeins 23 ára þegar hann dó og þá
var afi minn ekki fæddur. Þetta
var mikil harmsaga en Ólafur fór
aftur til Íslands eftir 30 ár í Kan-
ada. Hann skildi tvö barnabörn
eftir í Kanada en átti eina dóttur á
lífi á Íslandi og eru afkomendur
þessa fólks nokkuð margir beggja
vegna Atlantshafsins. Við erum
sex systkinin og ólumst upp á
bóndabæ í vesturhluta Manitoba,
langt frá öllum Íslendingabyggð-
um, en fyrir utan okkur var það
aðeins læknirinn, doktor Sigurgeir
Bardal, sem var af íslenskum ætt-
um. Ég var ekki mjög gamall þeg-
ar ég fór að heyra einhverjar sög-
ur af Íslendingum og heimsóknir
til ömmu í Riverton juku áhugann
á þessum íslenska uppruna. Ég
spurði spurninga, vildi fræðast um
ættfólkið og tengsl við aðra. Þegar
ég fór í Manitoba-háskóla í Winni-
peg kynntist ég Haraldi Bessasyni,
þáverandi yfirmanni íslenskudeild-
ar háskólans, deildinni, íslenska
bókasafninu og fjölda fólks á mín-
um aldri, sem var og er kanadískt
en hafði sama áhuga og ég á upp-
runanum. Þetta fólk var mikið
saman og setti meðal annars upp
íslenskt leikrit. Þessi íslenska
nálgun leiddi til þess að ég fór í ís-
lenskunám og Haraldur sá til þess
að ég fór til Íslands í leiguflugi
1971, sem Þjóðræknisfélagið
skipulagði, en fargjaldið fram og
til baka frá Winnipeg kostaði að-
eins 196 dollara. Ég fór með ömmu
minni og kunningja í þessa fyrstu
Íslandsheimsókn mína og komst í
samband við ættfólk mitt á Íslandi.
Þetta samband hafði slitnað, en
hefur nú haldist óslitið í rúm 30 ár.
Ferðin var eitt ævintýri í fjórar
vikur. Mér fannst allt svo merki-
legt á Íslandi og gaman og eftir að
hafa lokið háskólanámi í Winnipeg
fékk ég tækifæri til að koma aftur
til Íslands og læra íslensku fyrir
erlenda stúdenta við Háskóla Ís-
lands, en að þessu sinni var ég á
Íslandi í þrjá vetur. Þá komst ég
almennilega inn í málið og fékk
fyrst tækifæri til að rannsaka ætt-
ir móður minnar. Ég lærði aðferð-
ina við að rekja ættir á Þjóðskjala-
safninu, kynntist mörgu fólki,
landinu og sögu þess. Eftir dvölina
á Íslandi fór ég aftur til Kanada og
byrjaði að kenna en ættfræðin var
áfram áhugamál og ólaunað auka-
starf, sem hefur fyrst og fremst
falist í því að liðsinna fólki um
uppruna þess. Ég hef komið mér
upp viðamiklu safni ættfræðiheim-
ilda, fleiri þúsund íslenskra bóka,
dagblaða og tímarita. Eins hef ég
safnað munum og myndum og
reynt þannig að bjarga verðmæt-
um frá glötun. Merkilegasti grip-
urinn sem ég á er til dæmis mjög
fallegur, lítill stokkur, útskorinn af
Bólu-Hjálmari. Þetta er listagrip-
ur. Eins á ég málverk frá 1847 af
manni sem var óþekktur en hef
komist að því að er séra Gísli
Thorarensen á Eyrarbakka á Ís-
landi. Ennfremur á ég gömul
peysuföt, sem hafa oft verið notuð
í sýningum og sem fyrirmynd við
gerð búninga vesturfara. Auk þess
má nefna ýmis skjöl, gömul sendi-
bréf frá Íslandi, gömul skírteini,
sem fólk kom með vestur og fleira,
en merkasta skjalið er frumrit
stjórnarskrár Nýja Íslands með
ýmsum athugasemdum á spássíu.“
Útgáfa í hjáverkum
Nelson hefur sinnt fræðistörf-
unum af alúð, gefið út bækur og er
með ýmislegt á döfinni í þeim efn-
um. Nýlega kom út dagatal Þjóð-
ræknisfélags Íslendinga í Vestur-
heimi fyrir árið 2003 og er þetta
12. dagatalið, sem gefið er út til að
vekja athygli á íslensku menning-
ararfleifðinni, en Nelson, sem hef-
ur verið í stjórn Þjóðræknisfélags-
ins í rúm 15 ár, hefur tekið saman
texta og myndir og unnið það til
prentunar frá upphafi og átti í
raun hugmyndina að útgáfunni.
Fyrir 15 árum gaf hann út bók-
ina Icelandic River Saga, 850 blað-
síðna bók í stóru broti, en um er
að ræða byggðasögu Fljótsbyggð-
ar í Nýja-Íslandi. Tveimur árum
síðar kom út bókin The Icelandic
Heritage eftir hann, en það er
saga Íslands á ensku þar sem flétt-
Þögul
leiftur
Um nýliðna helgi sæmdi Eiður Guðnason sendi-
herra, aðalræðismaður Íslands í Winnipeg, fyrir
hönd Ólafs Ragnars Grímssonar, forseta Íslands,
Nelson Gerrard, menntaskólakennara í „íslenska“
bænum Árborg í Manitoba í Kanada, hinni ís-
lensku fálkaorðu fyrir störf hans, en Nelson sinnir
ættfræðinni í hjáverkum og hefur mikið látið til
sín taka á því sviði. Steinþór Guðbjartsson hitti
fræðimanninn og kennarann og fékk meðal annars
að heyra að hann er að safna saman ljósmyndum
af íslenskum landnemum í Kanada með sýningu í
Vesturfarasetrinu á Hofsósi í huga árið 2004.
Nelson segir að gamlar myndir segi mikla sögu.
Eitt síðasta embættisverk Eiðs Guðnasonar sem aðalræðismaður í Winnipeg var að sæma Nelson Gerrard hinni íslensku
fálkaorðu. Athöfnin fór fram um liðna helgi, en Eiður og Eygló Helga Haraldsdóttir, eiginkona hans, sem eru með Nelson á
myndinni, eru á leið til Kína þar sem Eiður verður sendiherra Íslands.