Morgunblaðið - 23.12.2003, Qupperneq 47

HESTAR
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 23. DESEMBER 2003 47
Allt frá því að Orri frá Þúfukom fram á sjónarsviðið1990 þá fjögurra vetragamall hefur alltaf andað
nokkuð í baksegl hans og óhætt að
segja að oft hafi þar hin síðari ár
blásið hraustlega. Strax á sýningu
stóðhestastöðvarinnar í Gunnars-
holti 1990 þótti nokkuð ljóst að þar
færi mjög áhugaverður hestur.
Hann stóð efstur fjögurra vetra
hesta þótt skeiðlaus væri en það
þótti á þeim árum nokkrum tíðindum
sæta ef kynbótahross kæmust upp á
dekk án fulltingis skeiðsins, sér í lagi
ef þetta voru ung hross. Orri hóf fer-
ilinn með 8,20 fyrir sköpulag og 8,14
fyrir hæfileika, samtals 8,17 í aðal-
einkunn. Í frumraun sinni fékk hann
tvær níur fyrir brokk og fegurð í reið
en á landsmótinu á Vindheimamel-
um síðar þetta sama ár lækkaði hann
í hæfileikum og níurnar teknar af
honum. Ári síðar var Orri sýndur á
nýjan leik á stöðinni og þá sló hann
endanlega í gegn er hann hlaut fimm
einkunnir yfir níu og þar af 9,5 fyrir
tölt og fegurð í reið sem var það
hæsta sem sést hafði í þeim efnum til
þessa. Hann lækkaði nokkuð í
sköpulagi, fékk 8,08 og sömuleiðis
lækkaði hann aðeins fyrir hæfileika á
fjórðungsmóti á Gaddstaðaflötum
síðar um sumarið.
Hátt metinn unghestur
Þegar hér var komið sögu var
nokkuð ljóst að Orri frá Þúfu stefndi
hraðbyri í að verða vinsælasti stóð-
hestur landsins. Félag var stofnað
um hestinn að frumkvæði Braga
Andréssonar sem þá bjó að Sperðli í
Vestur-Landeyjum en hann hafði áð-
ur stofnað slíkan félagsskap um
stóðhest sinn, Pilt frá Sperðli. Var
félaginu skipt í 60 hluti og var verð á
hlut 100 þúsund krónur og hann því
metinn á 6 milljónir króna sem var
eftir því sem næst verður komist
toppverð á stóðhestum um þessar
mundir. Ljóst var að hinir fjölmörgu
eigendur að hestinum myndu nota
hann stíft næstu árin en auk þeirra
60 hryssna sem kæmust til hans á ári
hverju voru tíu laus pláss sem kalla
má rekstrartolla.
Þessir tíu tollar voru seldir utan-
aðkomandi aðilum og afraksturinn
notaður til reksturs á hestinum.
Fyrstu rekstrartollarnir voru seldir
á 60 þúsund krónur sem var langt yf-
ir þeim upphæðum sem reiddar voru
af hendi fyrir tolla hjá næstdýrustu
hestunum.
Til að byrja með voru valdar
hryssur á þessa tíu tolla undir hest-
inn samkvæmt kynbótamati og
skapaðist mikil spenna árlega í
kringum úthlutun þeirra. Þetta val á
þessum tíu hryssum leiddi til þess
misskilnings að almennt var talið að
aðeins úrvals hryssur fengju aðgang
að Orra og oftsinnis nefnt í kapp-
ræðum um ágæti hans að það væri
ekki nema von að hann skilaði góðu
því hann hefði eingöngu fengið
valdar úrvals hryssur. Hið rétt er að
hluthafar réðu sjálfir hvað þeir færu
með til hestsins og víst er talið að þar
hafi verið hryssur af ýmsum gæða-
flokkum.
Markaðslögmálin
í hrossaræktina
Eftirspurnin eftir að koma hryss-
um til Orra var langt umfram það
sem framboðið var og leiddi að sjálf-
sögðu til þess að verð rekstrartolla
fór ört hækkandi og þótti mörgum
sem ekki skildu til fullnustu eðli
markaðslögmálanna að hér væru
hlutirnir komnir út í hreina firru og
menn væru orðnir snarbilaðir í þessu
Orraæði. Að kaupa toll undir Orra
fyrir hitt eða þetta verð væri klikk-
un. Þetta dæmi með Orra frá Þúfu er
hið fyrsta í íslenskri hrossarækt þar
sem markaðslögmálin setja mark
sitt á með jafn skýrum hætti og
raunin varð. Það sem vekur athygli
og jafnvel furðu eftir á er að á þess-
um tíma var Orri ekki farinn að
sanna sig rækilega sem yfirburða
kynbótahestur þótt glöggir hefðu
greint að þarna færi vel brúklegur
stóðhestur og kannski meira en það.
En sem betur fer fyrir hluthafana
reyndist Orri betur en sjálfsagt
djörfustu vonir hefðu gert ráð fyrir.
Upp úr þessu leið ekki langur tími
þar til þær systur öfund og afbrýði
fóru að blanda sér í leikinn og hefur
birtingarform þeirra verið með
ýmsu móti.
Sitt sýndist hverjum um gullið
Þótt ekki verði deilt um styrk
Orra frá Þúfu í hrossarækt hafa
skoðanir manna á honum og hans
erfðaatgervi verið með ýmsu móti.
Flestir þeir sem hafa haft aðgang að
honum hafa að sjálfsögðu skynjað
fljótt hans góðu áhrif þótt ekki sé
það algilt. Dæmi eru til um að hlut-
hafar hafi selt hlutdeild sína í hest-
inum eftir að hafa ræktað út frá hon-
um og kynnst afkvæmum hans og
hreinlega ekki líkað. En hinir eru að
sjálfsögðu miklu fleiri sem hafa skip-
að sér í fremstu röð íslenskra hrossa-
ræktenda með tilstyrk Orra frá Þúfu
og má í því sambandi nefna Brynjar
Vilmundarson í Feti, Holtsmúlabúið
og Auðsholtshjáleigubúið. Þá hefur
að sjálfsögðu hrossaræktin í Þúfu
þaðan sem Orri er kominn komist
með afgerandi hætti inn á kort
hrossaræktar með notkun sinni á
Orra. Og áfram mætti telja.
En þeir eru líka nokkrir kunnir
ræktendur sem hafa með öllu snið-
gengið Orra og þar má fremsta telja
Þorvald á Kjartansstöðum og Bjarna
Þorkelsson á Þóroddsstöðum. Bjarni
hefur reyndar notað Orrasyni en eft-
ir því sem næst verður komist virðist
Orra-atgervið ekki höfða til þeirra.
Mjúkir hálsar
og skásettir bógar
Margháttuð gagnrýni hefur komið
fram á Orra og allt tilstandið í kring-
um hann. Ef seilst er í neðstu lág-
kúruna þá kemur fyrst í hugann
kjötbolluímyndin sem oft hefur verið
tengd Orra og hans niðjum sem má
tengja því að Orri þykir fremur háls-
þykkur og draga sum afkvæma hans
dám af því. Það er ekkert launung-
armál að hin meinta hálsþykkt er
komin frá föður Orra, Otri frá Sauð-
árkróki. Þeir kostir sem fylgja hálsi
niðja þeirra feðga hafa hinsvegar
ekki farið alveg eins hátt í um-
ræðunni. Hér er átt við þá óvenju
mikla hálsmýkt sem margir hafa
uppgötvað að er afar mikilvægt at-
riði til að hross hafi möguleika til að
bera sig vel. Þá gefa þessir hestar af-
ar góðar herðar og í skásetningu
bóga stendur vísast enginn Orra
framar. Þrátt fyrir þessa gagnrýni á
frambyggingu Orraniðja vekur það
athygli að Orri er fremstur stóðhesta
í kynbótamati í fegurð í reið þar sem
háls og höfuðburður vegur afar
þungt. Í þeim efnum vísast til þeirra
sem matið leggja á hrossin, kynbóta-
dómarana. Vaða þeir reyk í mati sínu
á fegurð í reið?
Þá hefur tölt afkvæmanna verið
gagnrýnt og vekur það nokkra undr-
un því Orri er og hefur verið til langs
tíma hæstur eða með hæstu hestum í
kynbótamati Bændasamtakanna
fyrir tölt. Sú gagnrýni er öllu alvar-
legri en hin léttvæga kjötbollusam-
líking því þar eiga hlut að máli aðilar
úr röðum hrossaræktenda, menn
sem tekið er mark á. Vekur það
vissulega spurningar ef mark er tek-
ið á þessum röddum hvort þeir sem
meta töltið í dómum á kynbótahross-
um fari villu vegar. Það eru jú þeir
sem leggja grunninn að kynbótamat-
inu.
Ágripin alvarlegasta
gagnrýnin
Alvarlegasta gagnrýnin á erfða-
mengi Orra er án efa sú staðreynd að
eitthvað hefur borið á ágripum í
sumum afkvæma hans og er það
kannski í bland ástæðan fyrir því að
menn eru farnir að huga alvarlega að
þessum þætti. Á það hefur verið bent
að Orri gefi í sumum tilvikum stutt-
vaxin hross og þegar það fari saman
við snúna fætur og ef til vill langa
aukist hættan á því að hross grípi á
sig á tölti og skeiði. Það er ekkert
launungarmál að Orri er undir með-
allagi í réttleika í kynbótamati og að
öllum líkindum er þar um hans
helsta veikleika að ræða í erfðum.
Ekki hefur verið gerð nein könnun á
því hversu mörg afkvæmi hans hafa
þennan veikleika og þá ekki heldur
hitt hversu mörg eru fullkomlega
laus við hann. Það að nokkur þekkt
hross undan Orra hafi gripið á sig er
engin tæmandi niðurstaða en ætla
má að slíkar uppákomur geti komið
af stað sterkum orðrómi og á þá
kannski hér við hið fornkveðna að
finnist fölnað laufblað eitt skuli for-
dæma allan skóginn.
En ef litið er á það sem til kosta
má telja í kynbótahesti er af mörgu
að taka hvað Orra varðar. Og það
sem eykur enn á styrk hestsins er að
flest af því eru mjög verðmætir eig-
inleikar og skal þar fyrst nefna töltið
sem að vísu er gagnrýnt af einhverj-
um óræðum fjölda manna. Afkvæmi
Orra þykja afar fljót að koma með
gott tölt, jafnvægið er gott og fóta-
burður einnig svo eitthvað sé nefnt.
Þá er hann afar sterkur í erfðum fyr-
ir fegurð í reið og kemur þar til góð-
ur prúðleiki afkvæmanna, áðurnefnd
hálsmýkt og vel settir hálsar, fóta-
burður og fasmikil framganga í flest-
um tilvika.
Hófar og geðslag í sérflokki
Þá hefur Orri bætt mjög hófa og
hefur þar tekið við af föður sínum
sem um tíma var þar fremstur stóð-
hesta. Nokkur afkvæma Orra hafa
fengið tíu fyrir hófa og enn fleiri 9,0
og 9,5.
En það sem er líklega þyngsta lóð-
ið á vogarskálum af kostum Orra er
vilji og geðslag og þá einkum og sér í
lagi geðslagið. Með notkun á Orra
frá Þúfu hefur grettistaki verið lyft í
að bæta geðslag í íslenska hrossa-
stofninum. Trippi undan Orra þykja
mjög þægileg í allri umgengni og at-
hygli hefur vakið hversu fljót og auð-
tamin þau eru. Slíkt þykir mikil
verðmæti fyrir þá sem rækta og
selja hross. Næstur Orra í þeim efn-
um er óumdeilanlega forfaðir hans,
Hrafn frá Holtsmúla, og sá fyrr-
nefndi bætir um betur svo um mun-
ar. Þá blasir við sú ánægjulega stað-
reynd að synir og dætur Orra virðast
í ótrúlega mörgum tilvikum skila
þessum verðmæta eiginleika vel
áfram.
Hvenær er of mikið af
góðum hrossum?
En þrátt fyrir alla þessa sterku
eiginleika virðast engir hestar fá
eins harða og oft og tíðum óraunsæja
gagnrýni og Orri frá Þúfu og fer vel
á því að enda á þeirri klisju að nóg sé
komið af þessu Orra-dóti og við hæfi
fyrir íslenska hrossaræktendur að
fara að snúa sér að öðrum hestum.
Sigurður Sæmundsson, bóndi í
Holtsmúla og sá aðili sem ræður
flestum hlutum í Orra, var eitt sinn
spurður hvort ekki væri komið nóg
undan Orra og svaraði hann með
annarri spurningu: „Ja, hvenær höf-
um við fengið of mikið af góðum
hrossum?“ Vissulega góð spurning
sem flestir svara líklega á þá leið að
seint verði of mikið af góðum hross-
um. Hinu er ekki að leyna að ýmsir
lærðir menn telja að nú sé svo komið
íslenskri hrossarækt að skyldleiki
gæti farið að verða vandamál gæti
menn ekki að sér í tíma. Í þessum
efnum á Orri stóran hlut að máli en
þó ekki eins stóran og forfaðir hans í
báðar ættir, Hrafn frá Holtsmúla.
Hinsvegar má gera ráð fyrir því að
Orri muni ná enn meiri útbreiðslu en
Hrafn innan fárra ára. Þá kemur
víða við sögu Sauðárkrókslínan sem
er orðin geysilega útbreidd innan
stofnsins og er Orri einmitt sá hestur
sem leiðir þessar tvær línur saman.
Alkunna er að erfðabreytileiki sé
eldsneyti allrar ræktunar og tíma-
bært talið að menn fari að huga að
þessari þróun og segja megi að við-
vörunarljós fari brátt að blikka. Sú
þróun sem átt hefur sér stað í ís-
lenskri hrossarækt sé mjög eðlileg.
Eðli málsins samkvæmt leiti flestir
eftir að nota bestu kynbótagripi sem
völ er á hverju sinni og í framhaldinu
muni slíkir gripir ná mestri út-
breiðslu innan stofnsins. Þegar fram
komi yfirburða sterkir einstaklingar
eins og til dæmis Hrafn og Orri herð-
ir enn frekar á þessari þróun. Þá hef-
ur verið bent á að notkun kynbóta-
matsins leiði óhjákvæmilega til vals
á skyldum einstaklingum og víða er
farið að leiðrétta fyrir þessu í kyn-
bótamati í öðrum búfjártegundum í
heiminum.
Á Íslandi fæðast í kringum 4000
folöld í reiðhestaræktinni og af þeim
hefur Orri átt á bilinu 60 til 70 þeirra
sem er að sjálfsögðu mjög lítið hlut-
fall en þar sem hann hefur gefið svo
mörg afbragðs ræktunarhross af sér
hefur hlutdeild hans vissulega aukist
verulega ár frá ári. En hvað er til
ráða kann einhver að spyrja og vís-
ast kunna einhverjir svör við því.
Hitt er þó víst að ekki verða málin
leyst með því að einblína á Orra og
hans notkun heldur þarf að fjalla um
málið í faglegu samhengi. Fróðlegt
væri til dæmis að vita hversu mörg
vel frambærileg kynbótahross sem
hlotið hafa dóm eru til sem ekki
tengjast ofangreindum línum. Þá
yrði það sannarlega mikið happ fyrir
íslenska hrossarækt ef fram kæmi
yfirburða stóðhestur sem ekki
tengdist þessum línum.
Eitt eista dugar vel
Orri frá Þúfu á enn nokkur ár eftir
að því er best verður séð. Hann er nú
sautján vetra gamall við góða heilsu.
Frjósemin þokkalega góð þrátt fyrir
að aðeins sé eitt eista til framleiðslu
sáðfrumna fyrir kynbótastarfið og
dugði það til að fylja hundrað hryss-
ur á árinu. Gera má ráð fyrir að eft-
irspurnin eftir erfðaefni hans verði
áfram mikil enda margir sem ekki
hafa haft tækifæri á að koma hryss-
um til hans og hver vill ekki bæta
sinn stofn? Lærðir menn sem leitað
var álits hjá telja enga ástæðu til að
fara að takmarka notkun þessa
mikla ræktunarjöfurs, við höfum jú
enn ríka þörf fyrir hans góðu eig-
inleika.
Því hefur löngum verið haldið
fram að kalt sé á toppnum og vissu-
lega hefur kulað í kringum Orra.
Hann hefur fengið allt frá réttmætri
gagnrýni yfir í lágkúrulegt skítkast
sem býsna oft minnir á söguna um
refinn sem á sólríkum sumardegi
gekk fram á girnilegan vínberja-
klasa í háu tré. Hugðist Rebbi næra
sig á berjunum en eftir ítrekaðar ár-
angurslausar tilraunir gafst hann að
lokum upp og strunsaði að endingu
sárreiður burt og sagðist ekki langa
neitt í berin enda væru þau örugg-
lega súr.
Hin „súru“
ber Orra
frá Þúfu
Orri frá Þúfu er óumdeilanlega fremsti
stóðhestur landsins um þessar mundir en
um leið hampar hann þeim vafasama titli að
vera umdeildasti stóðhestur landsins. Ferill
og frammistaða Orra hafa um langa tíð ver-
ið hugleikin Valdimar Kristinssyni sem hér
fjallar um umdeilanleika þessa kynbótajöf-
urs íslenskrar hrossaræktar.
Líklega er hlutskipti Orra frá Þúfu svipað hlutskipti Davíðs Oddssonar; að vera bæði sá vinsælasti og óvinsælasti, í
röðum stóðhesta landsins.