Morgunblaðið - 01.02.2004, Qupperneq 19

Morgunblaðið | Heimastjórn 100 ára | B 19
fána um of og hverjar fánagerðir
aðrar gætu komið til álita. Nefndin
auglýsti eftir tillögum um gerð ís-
lenzka fánans og bárust 46 tillögur
frá 35 einstaklingum; m.a. frá Jó-
hannesi Kjarval, listmálara, en
hann gerði einnig tillögu að skjald-
armerkinu, þegar það var á dag-
skrá. Af tillögunum voru 35 um
krossfána, þar af 19 um bláan og
hvítan lit eingöngu og 13 um blá-
an, hvítan og rauðan lit. Þá bárust
nefndinni áskoranir frá sjö fé-
lögum um að halda fast við blá-
hvítu krossfánagerðina óbreytta.
Á endanum kom fánanefndin
fram með tvær tillögur; aðra um
tvílitan fána með bláum lit og hvít-
um, en þó þannig að feldurinn
verði hvítur og krossinn blár með
hvítri og blárri rönd utan með
beggja vegna. Hin tillagan var um
þrílitan fána; hvítur kross á heið-
bláum feldi og rauður kross innan í
þeim hvíta.
Skýrslu sinni lauk fánanefndin
17. júní 1914 með þessum orðum:
„ … vjer trúum því, að þegar Ís-
lands þjóðfáni er kominn á loft,
muni allir menn á landi hjer bráð-
lega fylkja sér undir honum, allir
örugt samtaka sem einn maður, í
baráttunni fyrir vexti og viðgangi
þjóðarinnar, og á meðan hann er á
lofti, muni enginn Íslendingur
gleyma því, að láta hagsmuni ætt-
jarðar sinnar sitja í fyrirrúmi fyrir
öllu öðru, þá muni jafnan ríkja ein-
ing á Íslandi, en aldrei sundrung,
ef sómi þjóðarinnar og sjálfstæði
er í húfi.“
Kóngur bæði neitar og játar
Ráðherra Hannes Hafstein gerði
Alþingi á fyrsta degi þess 1914
grein fyrir fánamálinu og dreifði
m.a. skýrslu fánanefndarinnar.
Ætlaðist ráðherra til þess að málið
yrði rætt í sameinuðu þingi og fyrir
luktum dyrum fyrst a.m.k. Það
varð þó ekki því Skúli Thoroddsen,
Bjarni Jónsson frá Vogi, Benedikt
Sveinsson, Jón Jónsson, Björn
Kristjánsson og Sigurður Eggerz
báru fram í neðri deild tillögu til
þingsályktunar um kjör sérstakrar
nefndar í fánamálið.
Ráðherra lagðist gegn tillögunni
en varð undir í atkvæðagreiðslu.
Málið var þó rætt á lokuðum fundi
í sameinuðu þingi, eins og hann
hafði ætlast til. En efri deild kaus
einnig fánanefnd og sameinuðust
nefndirnar um nefndarálit og til-
lögu í sameinuðu þingi. Menn
vildu fá sérfána en deildu um lit-
ina. Í tillögu nefndanna til þings-
ályktunar um gerð fánans, var í
fyrsta lagi mælt með bláhvíta fán-
anum óbreyttum, í öðru lagi blá-
hvíta fánanum að viðbættri stórri
hvítri stjörnu í efra stangarreit og í
þriðja lagi með þrílita fánanum,
sem fánanefndin 1913 gerði tillögu
um.
Stjörnufáninn féll svo fyrir borð í
atkvæðagreiðslu og því mælti Al-
þingi einungis með bláhvíta fán-
anum og þeim þrílita.
Meðan þing sat urðu ráðherra-
skipti og tók Sigurður Eggerz við af
Hannesi Hafstein.
Ráðherra skýrði kóngi frá gangi
fánamálsins á ríkisráðsfundi í
Kaupmannahöfn 30. nóvember
1914 og lagði til, að þríliti fáninn
yrði staðfestur. En konungur neit-
aði að afgreiða málið og gekk þar í
raun á bak orða sinna. Til þess lágu
deilur um fyrirvara við stjórnar-
skrárfrumvarp Alþingis um að
„uppburður sérmála Íslands fyrir
konungi í ríkisráði Dana verði ís-
lenzkt sérmál.“ Þessu hafnaði
kóngur, en ráðherra hélt fast við
fyrirvarann og kvaðst myndu segja
af sér annars. Konungur neitaði þá
líka að gefa út úrskurð um gerð
fánans og sagðist Sigurður Eggerz
þá enn staðráðnari í að segja af sér
ráðherradómi og gerði það þarna á
ríkisráðsfundinum.
Fánamálið var þar með komið í
gíslingu fyrirvarans, en það stóð
reyndar ekki lengi.
Þegar Einar Arnórsson tók við af
Sigurði Eggerz sem ráðherra, sagði
hann það meginhlutverk sitt að fá
staðfestingu á stjórnarskránni og
koma fram fánamálinu.
Hvort tveggja tókst 19. júní 1915,
þá staðfesti kóngur stjórnarskrár-
frumvarpið og gaf út úrskurð um
þrílitan sérfána Íslands; „Heiðblár
með hvítum krossi og hárauðum
krossi innan í hvíta krossinum.“
Svo drögum vér hann að hún
Björn Þórðarson segir, að flestir
hafi verið því fegnir, að þessum
tveimur málum væri lokið að sinni.
„Þó var úrskurðinum um gerð fán-
ans fyrst í stað tekið með fálæti.
Það fór fjarri því, að með þessum
fána væri orðið við óskum þjóð-
arinnar. Öllum var ljóst, að sjálfu
fánamálinu var eftir sem áður
ólokið, það var fullkominn fáni,
siglingafáni, óbundinn af land-
helgismörkum, sem þjóðin krafð-
ist. Þá átti almenningur og erfitt
með að sætta sig við það, að blá-
hvíti fáninn, sem hann hafði tekið
ástfóstri við, var nú úr sögunni. Í
byrjun var það almannarómur, að
hinn fengni fáni væri meinlaus og
gagnlaus.“
Matthías Þórðarson, þjóðminja-
vörður, og höfundur þrílita fánans,
skrifaði grein í Ísafold 23. júní
1915, þar sem hann sagði svo sem
enga furðu, þótt ekki væri mikið
um dýrðir út af nýja fánanum. „Vér
kunnum samt að meta hann, og
vér megum vera þess vissir, að
hann vekur smámsaman helgar og
sterkar tilfinningar með þjóð vorri.
Þess verður ekki langt að bíða, að
þeir finnist meðal vor, sem ekki
þoli, að honum sé nokkur ósómi
eða óréttur sýndur, heldur vildu
verja hann með lífi sínu og blóði.“
Heimafáninn var bara hálfur sig-
ur; enn vantaði siglingafánann og
hið þráða fullveldistákn.
Fánamálið kom því að vonum
aftur á dagskrá og fengu menn
kröfunni um siglingafána aukinn
byr í heimsstyrjöldinni; grennd
Danmerkur við Þýzkaland meðan
Íslendingar áttu til Bretlands. Ís-
lendingar tóku upp tormerki þess
að sigla undir dönskum fána til að
ýta enn betur undir kröfuna um ís-
lenzkan farfána.
Jón Magnússon forsætisráð-
herra þreifaði fyrir sér hjá dönsk-
um stjórnvöldum vorið 1917 um
möguleikana á siglingafána, en
fékk neikvæð viðbrögð.
Ráðherra skýrði Alþingi frá
þessu um sumarið. Nú höfðu veð-
ur skipast svo í lofti, að allir flokkar
á Alþingi voru komnir með sigl-
ingafána í stefnu sína og voru
reiðubúnir til þess að taka mál
hans upp sérstaklega, öfugt við
það sem var fjórum árum áður,
þegar tillaga um slíkt var felld. Um-
ræðum á Alþingi lauk með ein-
róma samþykkt þingsályktunartil-
lögu um „að skora á ríkisstjórnina
að sjá um, að Íslandi verði þegar
ákveðinn fullkominn siglingafáni
með konungsúrskurði og ályktar
að veita heimild til þess að svo sé
farið með málið.“
Jón Magnússon bar tillögu um
siglingafána upp í ríkisráði 22. nóv-
ember 1917, en konungur synjaði.
Hins vegar lýstu bæði kóngur og
Zahle forsætisráðherra vilja til við-
ræðna um samband Íslands og
Danmerkur.
Þær viðræður fóru svo fram í
Reykjavík sumarið 1918 og lauk
með Sambandslögum Íslands og
Danmerkur, sem voru samþykkt af
Alþingi og í þjóðaratkvæðagreiðslu
og Ríkisþingi og staðfest af kon-
ungi 30. nóvember 1918.
Með fullveldinu varð íslenzki
fáninn fullgildur þjóðfáni og einnig
fylgdi ákvæði um að stjórnin og
opinberar stofnanir skyldu nota
fána klofinn að framan.
Fullveldisfáninn var dreginn að
hún við Stjórnarráðshúsið á hádegi
sunnudaginn 1. desember 1918.
Sigurður Eggerz fjármálaráðherra
gegndi störfum forsætisráðherra í
fjarveru Jóns Magnússonar í Kaup-
mannahöfn.
Sigurður talaði af tröppum
stjórnarráðsins og sagði m.a.:
„Íslendingar!
Hans hátign konungurinn hefur
staðfest sambandslögin í gær, og í
dag ganga þau í gildi. Ísland er orð-
ið viðurkennt fullvalda ríki … Og í
gær hefur konungurinn gefið út úr-
skurð um þjóðfána Íslands, sem
blaktir frá því í dag yfir hinu ís-
lenska ríki … Fáninn er tákn full-
veldis vors. Fáninn er ímynd þeirra
hugsjóna, sem þjóð vor á fegurstar.
Hvert stórverk, sem unnið er af
oss, eykur veg fánans. Hvort sem
það er unnið á höfunum, í barátt-
unni við brim og úfnar öldur eða á
svæði framkvæmdanna eða í vís-
indum og fögrum listum. Því göf-
ugri sem þjóð vor er, þess göfugri
verður fáni vor … Vér biðjum al-
föður að styrkja oss til að lyfta fán-
anum til frægðar og frama. Gifta
lands vors og konungs vors fylgi
fána vorum.
Svo drögum vér hann að hún.“
Um leið og fáni hins fullvalda ís-
lenzka ríkis var dreginn að hún,
kvað við tuttugu og eitt fallbyssu-
skot frá varðskipinu „Islands Falk.“
Má mikið vera, ef danska varðskip-
ið hefur ekki mitt í púðurreyknum
minnzt dagsins fyrir fimm árum,
þegar léttbátur þess elti uppi ís-
lenzkan róðrabát með bláhvítan
fána í skutnum. Og væri grannt
hlustað barst gegnum aldarmúr
ómur skotanna frá Margareta &
Anne til heiðurs Íslands fyrsta fána.
Fyrstu lögin sem
forseti staðfesti
Ríkisstjórnin lagði fram á Alþingi
sumarið 1941 frumvarp til laga um
þjóðfána Íslendinga, þar sem
fjallað var um notkun fánans og
gerð. Nokkrar umræður urðu um
gerð fánans og bar Hvítbláinn þar
enn á góma sem þjóðfána. Í alls-
herjarnefnd þingsins var litalýsing-
um breytt frá orðalagi konungsúr-
skurðarins til þess að vera heiðblár
með mjallhvítum krossi og eld-
rauðum krossi innan í hvíta kross-
inum. Fánafrumvarpið dagaði uppi
í neðri deild og aftur á 59. löggjaf-
arþinginu 1942, en lýsing þess á
fánalitunum er sú sama og í gild-
andi fánalögum.
Tólfta júní 1944 lagði ríkisstjórn-
in fyrir Alþingi frumvarp til laga um
þjóðfána, að mestu sama frumvarp
og kom fram 1942. Nú átti Hvítblá-
inn bara einn vin á Alþingi, en eng-
in breytingartillaga um hann var
lögð fram. Frumvarpið var afgreitt
sem lög frá Alþingi 15. júní 1944 og
fánalögin voru fyrstu lögin sem ný-
kjörinn forseti Íslands, Sveinn
Björnsson, staðfesti á ríkisráðs-
fundi á Þingvöllum 17. júní 1944.
Skátar á Íslandi hafa alltaf sinnt
íslenzka fánanum sérstaklega; m.a.
haft meðferð hans sem dagskrár-
verkefni í verkefnagrunni skáta og
á fimmtíu ára afmæli lýðveldisins
1994 var skátahreyfingin með sér-
stakt fánaverkefni undir heitinu;
„Íslenska fánann í öndvegi.“
Auður Stefánsdóttir, fyrrverandi
bankamaður, skrifaði grein í Morg-
unblaðið 9. október 2003: Ábend-
ingar til Alþingis. Auði fannst meira
en nóg um virðingarleysi gagnvart
þjóðfánanum.
Í greininni segir m.a.: Eitt það
fyrsta er skátar læra er saga og
meðferð fánans. Þetta lærði ég er
ég gerðist skáti í æsku minni fyrir
mörgum árum og hef ætíð borið
mikla virðingu fyrir honum. Ég sat í
stjórn Bandalags íslenskra skáta í
mörg ár. Sumarið 1965 er við rædd-
um sameiginleg verkefni skátafé-
laga á landinu 1965–66, bar ég fram
þá hugmynd að eitt af verkefnum
yrði helgað fánanum. Þessu var
mjög vel tekið og málið vel rætt í
stjórninni og samþykkt. Hugmynd-
in varð að veruleika.
Okkur þótti þó vissara að hafa
allt rétt er kennsla hæfist. Gekk ég
því á fund Jóhanns Hafstein dóms-
málaráðherra og Baldurs Möller
ráðuneytisstjóra og skýrði þeim frá
áætlun okkar og bað þá um fána-
reglur ráðuneytisins til að nota við
kennsluna. Kom þá heldur vand-
ræðaleg þögn, því engar opinberar
notkunarreglur ríkisins voru til.
Bað nú ráðherra okkur skáta að
semja fánareglur til almennrar
notkunar, byggðar á fánalögunum
sem við gerðum. Voru þær gefnar
út af dómsmálaráðuneytinu í byrj-
un vetrar 1965 …“
Hvítbláinn hjá ML og UMFÍ
Við útför Einars Benediktssonar
var kista hans sveipuð bláhvíta fán-
anum og var Jónasi Jónssyni frá
Hriflu falin varðveizla fánans og
ráðstöfun.
Í sögu Menntaskólans að Laug-
arvatni er frá því sagt, að við stofn-
un skólans 12. apríl 1953 færði Jón-
as honum þennan fána að gjöf.
Sveinn Þórðarson skólameistari
ákvað að Hvítbláinn skyldi vera í
merki skólans og að „Til fánans“
skyldi vera söngur skólans. Árið
1955 spunnust deilur milli Sveins
skólameistara og stjórnar Ung-
mennafélags Íslands vegna fánans;
Sveinn barðist gegn þeim fyrirætl-
unum UMFÍ að vígja Hvítbláinn
sem fána og merki félagsins, en
fékk ekki að gert.
Í sögu Landsmóta UMFÍ segir, að
Hvítbláinn hafi verið lögfestur
sambandsfáni 1949 og 1955 hafi
verið búið að taka af öll tvímæli um
rétt UMFÍ til að nota fánann og var
hann vígður við setningarathöfn
landsmótsins á Akureyri það ár.
Heimildir:
Skýrsla fánanefndarinnar 1913. Reykjavík
1914.
Jón Jónsson: Saga íslenska fánamálsins.
Fylgirit með skýrslu fánanefndar 1913.
Birgir Thorlacius: Ágrip af sögu íslenska
fánans. Forsætisráðuneytið 1991.
Kristján Albertsson: Hannes Hafstein –
ævisaga. Almenna bókafélagið 1961,
1963,1964.
Júlíus Hafstein: Samtal við greinarhöf-
und.
Einar Benediktsson: Íslenski fáninn. Dag-
skrá 13. marz 1897.
Guðjón Friðriksson: Einar Benediktsson
– ævisaga I. Iðunn 1997.
Þjóðólfur, 11., 18., 25. janúar
Björg Einarsdóttir: Úr ævi og starfi ís-
lenskra kvenna. Bókrún 1984.
Einar Arnórsson: Fánamálið. Andvari
1913.
Einar Arnórsson: Þjóðréttarsamband Ís-
lands og Danmerkur. Hið íslenzka bók-
mentafélag. 1923
Björn Þórðarson: Alþingi og frelsisbarátt-
an 1874–1944. Saga Alþingis III
Einar Laxness: Íslandssaga. Alfræði
Vöku-Helgafells. 1995.
www.heimastjorn.is
Gils Guðmundsson: Öldin okkar og Öldin
sem leið. Iðunn 1950, 1955, 1956.
Illugi Jökulsson: Ísland í aldanna rás –
1900–2000. JPV útgáfa 2003.
Margrét Guðmundsdóttir/Þorleifur Ósk-
arsson: Menntaskólinn að Laugarvatni –
forsaga, stofnun og saga til aldarloka.
Sögusteinn 2001.
Viðar Hreinsson, Jón Torfason og Hösk-
uldur Þráinsson: Saga Landsmóta UMFÍ.
Jóhann Sigurðsson og Sigurður Viðar Sig-
mundsson 1992.
Ólafur Ásgeirsson: Íslenska fánann í önd-
vegi 1994. Morgunblaðið 11. marz 1994.
Auður Stefánsdóttir: Ábendingar til Al-
þingis. Morgunblaðið 9. október 2003.
Morgunblaðið/RAX
Fánarnir | Í tilefni fullveldisdagsins 1992 voru dregnir að húni við gamla Geysishúsið í Reykjavík íslenzkir fánar að
fornu og nýju. Hér blakta íslenzki fáninn, Hvítbláinn, fálkafáninn og Jörundarfáninn, en Dannebrog er ekki með.
Einar Benediktsson | Höfundur
Dagskrárgreinarinnar og Hvítbláins.
Jörundur hundadagakóngur | Hann
færði Íslendingum fyrsta fánann.
Sigurður Guðmundsson | Hann var
maðurinn á bak við fálkann.
freysteinn@mbl.is