Lesbók Morgunblaðsins - 07.04.2001, Blaðsíða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 7. APRÍL 2001
Í
ÞESSARI grein verður reynt að horfa á
tíðina og tíðarandann frá sjónarhóli vís-
inda. Á öldinni sem nú er liðin hefur vís-
indunum fleygt fram sem aldrei fyrr.
Jafnframt hafa þau haft sívaxandi áhrif á
daglegt líf okkar. Framfarir 20. aldar í
vísindum hafa bæði varðað skilning okk-
ar á heiminum kringum okkur og eins
ýmislegt sem við látum í askana og er oft kennt
við tækni.
Hér nægir að minna á að skammtafræði og
afstæðiskenning mótuðust í upphafi aldarinnar.
Erfðafræði Mendels kom þá fyrir alvöru fram á
sjónarsviðið og átti eftir að reynast verðmæt
viðbót við þróunarkenningu Darwins. Land-
rekskenning Wegeners birtist einnig í frumgerð
á fyrstu áratugum aldarinnar en átti að vísu erf-
itt uppdráttar lengi vel.
Nokkru fyrir miðbik aldarinnar kom kjarn-
orkan fram á sjónarsviðið og vakti bæði vonir,
vonbrigði og deilur um gildi vísindanna. Þá
komu fram fyrstu eiginlegu tölvurnar og nokkru
síðar komust menn að undirstöðuatriðunum í
gerð erfðaefnisins DNA. Í sama mund voru
fúkkalyfin einnig fundin upp. Menn fóru að
beita hinni torskildu skammtafræði til smíða og
tækniframfara, til dæmis í smárum (transistors)
sem hafa verið undirstaða alls konar framfara í
raftækni æ síðan, þar á meðal í tölvutækninni.
Síðustu áratugir aldarinnar hafa einkennst af
framförum í tölvum og hugbúnaði, í hvers kyns
samskiptatækni, í líffræði og líftækni, í stjarn-
vísindum og á fleiri sviðum. Í ýmsum tilvikum
hafa menn þarna verið að nýta sér kenningar og
hugmyndir sem komu fram á fyrri hluta ald-
arinnar en virtust þá kannski ekki hafa neitt
sérstakt hagnýtt gildi.
Fróðlegt er í þessu viðfangi að hugsa til baka
svo sem aldarfjórðung, til ársins 1975. Þá voru
menn að vakna til vitundar um vistkreppuna
sem svo er kölluð og stafar af sívaxandi efnis-
legum umsvifum manna, fólksfjölgun, iðnvæð-
ingu og eflingu borga. Á þessum tíma fór hvers
konar neysla efnis og orku ört vaxandi meðal
manna. Menn sáu ekkert lát á þeirri þróun en
vissu jafnframt sem er að ýmsum auðlindum
náttúrunnar eru takmörk sett. Hópar vísinda-
manna spáðu þess vegna með beinum fram-
reikningi fyrir um auðlindaþurrð og ýmiss kon-
ar umhverfisspjöll.
Skemmst er frá því að segja að þessar spár
hafa ræst að ýmsu leyti en að öðru leyti ekki.
Beint framhald af þeim má sjá í áhyggjum okk-
ar af ósonlagi og gróðurhúsaáhrifum, upp-
blæstri og ofnýtingu takmarkaðra auðlinda eins
og til dæmis fiskistofna. Einnig hafa þær spár
sannarlega ræst að kjarnorkan hefur ekki
reynst sá bjargvættur í orkumálum mannkyns-
ins sem talið var um 1970. Hins vegar hefur
magn efnis og orku sem mannkynið notar ekki
vaxið eins ört og menn héldu. Munar þar mestu
að þróunin í átt til þyngri og orkufrekari hluta
kringum okkur Vesturlandabúa hefur að ýmsu
leyti stöðvast.
Fyrir 20–40 árum beindist vaxandi neysla
vestrænna þjóða öðru fremur að þungum og
orkufrekum hlutum. Þar á meðal voru heim-
ilistæki eins og kæliskápar, frystikistur, þvotta-
vélar, uppþvottavélar og stór og efnismikil við-
tæki og hljómflutningstæki. Einkabílum fór auk
þess fjölgandi, þeir stækkuðu og eyddu meiri
orku. Nú hefur hins vegar mjög dregið úr þess-
ari þróun sem kenna má við efnismagn og orku,
og hefur það til dæmis birst áþreifanlega í þróun
raforkunotkunar.
Að hluta til hafa önnur atriði sem við köllum
lífsgæði komið í staðinn fyrir þungu málmhlut-
ina sem menn voru að koma sér upp á þessum
tíma. Skýrasta dæmið um það eru tölvurnar,
hugbúnaðurinn sem þeim fylgir, og fjarskipta-
búnaðurinn (farsímar og fleira). Þegar við kaup-
um og notum slíka hluti erum við aðeins að litlu
leyti að nota efni og orku, heldur liggur lang-
mest af kostnaðinum, yfir 90%, í hugviti og
þekkingu, forritun og fíngerðri tæknivinnu.
En auk þess hefur tæknin þróast ört í þá átt
að draga úr orkunotkun kringum þungu tækin.
Í sumum tilvikum hafa tækin sjálf minnkað
mjög, samanber hljómflutningstækin og hátal-
arana sem fylltu stofuna áður fyrr en eru nú á
við nokkrar bækur. Meðalbíll í einkaeigu hefur
líka minnkað og orðið til muna sparneytnari og
þannig á allan hátt til minna tjóns í umhverfinu,
þrátt fyrir allt.
En þó að neyslumynstrið hafi með þessum
hætti tekið óvænta stefnu að nokkru leyti, þá er
samt að mörgu að hyggja. Nægir þar að minna
aftur á gróðurhúsaáhrif og ósonlag en skilning-
ur á þeim málum á nú að nýju undir högg að
sækja með nýjum Bandaríkjaforseta sem minn-
ir okkur á að björninn er ekki unninn. Nýting
takmarkaðra auðlinda er líka enn verulegt
vandamál hvort sem við lítum til fiskistofna, ol-
íu, málma, landrýmis eða skóga.
Á köflum hefur verið býsna fróðlegt að fylgj-
ast með því hvernig óvæntar breytingar á
neyslumynstrinu hafa gengið fyrir sig. Til að
mynda hefur það stundum verið hinn almenni
neytandi, meðal annars í Bandaríkjunum, sem
hefur tekið í taumana í trássi við framleiðendur
og stórfyrirtæki. Þegar umhverfisvænar vörur
eins og pappír og fleira voru upphaflega að
koma á markað tók neytandinn þeim þannig
miklu betur en kaupmenn bjuggust við. Ég man
til dæmis glöggt þegar íslenskir kaupmenn
töldu fyrirfram að enginn mundi kaupa þessar
vörur en urðu að skipta um skoðun á nokkrum
mánuðum. Þessi saga er þörf áminning um það
að skynsemin kemur ekkert endilega að ofan.
Nýstárlegasta úrlausnarefnið sem mannkyn-
ið stendur nú frammi fyrir og tengist vísindum
er í líftækni, ekki síst í erfðatækni. Þá sögu má
líka rekja aftur til áttunda áratugarins. Þá voru
líffræðingar víða um heim farnir að fikra sig
áfram með að breyta erfðaefninu. Að þessu var
meðal annars unnið í tiltölulega litlum háskóla-
borgum í Bandaríkjunum og hinn almenni borg-
ari vaknaði við vondan draum. Menn rifjuðu upp
hina frægu sögu bresku skáldkonunnar Mary
Shelley um Frankenstein sem tók sér fyrir
hendur að búa til mann í rannsóknastofu en sat
uppi með ófreskju sem hann hafnaði. Sumir
töldu að ófreskjur og afstyrmi af sama toga
gætu komist á stjá í bandarísku háskólaborg-
unum.
Vísindamennirnir sem að þessu unnu um
heim allan héldu þá með sér sérstakan fund og
sammæltust um að fresta rannsóknum meðan
gengið væri úr skugga um að engin hætta væri á
ferð. Þess konar frestun af frjálsum vilja sætir
tíðindum í vísindum en eftir nokkur ár var rann-
sóknum þó haldið áfram.
Möguleikar erfðatækninnar eru svo nýir af
nálinni að einstaklingar og samfélag eiga trú-
lega langt í land að ná áttum, skilja hismið frá
kjarnanum og sætta hin ýmsu sjónarmið sem
uppi eru, bæði meðal vísindamanna og annarra.
Eitt af því sem menn missa sjónar á í hitaupp-
streymi umræðunnar er það, hver er hin raun-
verulega undirrót þess að menn vilja nýta líf-
tæknina til að bæta heilsufar manna.
Okkur er öllum í blóð borið að berjast gegn
kvillum og vanheilsu sem að okkur steðjar; það
er sjálf lífshvötin. En ekki er nóg með það, held-
ur viljum við líka að þeir sem við berum fyrir
brjósti, ættingjar og vinir, lifi sem lengstu og
bestu lífi. Við leggjum fúslega ýmislegt í söl-
urnar til þess ef á þarf að halda.
Sennilega er þessi hegðun okkar að sumu
leyti líffræðilega ákvörðuð og tengd margs kon-
ar óeigingirni í lífríkinu þar sem genið er að
tryggja að það haldist í komandi kynslóðum.
Þegar við látum okkur annt um börnin okkar er-
um við auðvitað einum þræði að tryggja okkur
eins konar „framhaldslíf“, svo að dæmi sé tekið,
og þarf þá ekkert endilega að skilja það þröng-
um skilningi líffræðilegra erfða eingöngu.
En hvað sem því líður eru fáir menn svo kald-
rifjaðir að þeir fagni ekki framförum í læknavís-
indunum þegar svo ber undir. Kynslóð mín er til
dæmis alin upp við það grunnviðhorf að krabba-
mein sé ólæknandi. Í því efni hafa þó greinilega
orðið gífurlegar framfarir á nokkrum áratugum,
án þess að trumbur hafi alltaf verið slegnar út af
einstökum atburðum eða uppgötvunum. En fáir
geta væntanlega annað en glaðst þegar við
fréttum af fólki sem lifir góðu lífi árum saman
eftir að hafa greinst með þær tegundir krabba-
meins sem áður voru taldar leiða til dauða á
fáum mánuðum.
Setjum okkur nú í spor Jóns Jónssonar, fjöl-
skylduföður á miðjum aldri sem hefur greinst
með tiltekinn sjúkdóm sem er talinn arfgengur
að nokkru leyti eins og algengt er með sjúk-
dóma á Vesturlöndum nú á dögum. Þess vegna
eru verulegar líkur á því að sjúkdómurinn
leynist í erfðaefni Jóns. Hann er nú beðinn að
gefa ákveðnar upplýsingar sem leitt geti til þess
að betri tök náist á sjúkdómnum. Að sjálfsögðu
hvarflar ekki að honum annað en að verða við
því!
Umræða sem tekur ekki mið af þessu einfalda
atriði er að mínu mati á villigötum. Má þó vel
vera að Jón Jónsson eigi að hafa möguleika til að
segja nei á svipaðan hátt og menn geta að vissu
marki gert afkomendur sína arflausa, enda geta
legið gildar ástæður til þess.
Margir láta það auka sér gremju að ný lyf og
aðrar framfarir í meðferð sjúkdóma kunna að
skapa gróða í stórfyrirtækjum. Þessi gróði er þó
ekki frumhreyfiafl framfaranna heldur felst það
í óskum borgaranna um lækningu við meinum
sínum og sinna. Þjáður sjúklingur sem gerir sér
vonir um bata af tilteknu lyfi gerir sér yfirleitt
ekki grillur út af því hver hafi framleitt það.
Gróði fyrirtækjanna er hér í hlutverki tækis en
ekki tilgangs; tækis sem notað er á þessu stigi
samfélagsþróunarinnar hvort sem okkur líkar
betur eða verr.
Ég ræddi hér á undan stuttlega um efnis-
neyslu og umhverfismál. Frá því sjónarhorni
má meðal annars spyrja hvort ekki sé alltént
skárra að Vesturlandabúar verji auði sínum til
framfara í heilbrigðismálum en til dæmis til
aukinnar einkabílanotkunar og annarra beinna
umhverfisspjalla.
Þar sem líftæknin er svo ný hafa menn greini-
lega ekki lært að umgangast þau gögn sem þar
þarf til rannsókna og hagnýtingar, einkum þau
sem tengjast mönnum. Engin ástæða er þó til að
ætla annað en að menn finni leiðir og úrræði
sem duga, leiðir þar sem hagsmunir og viðhorf
allra aðila eru tekin til greina. Þá er ekki síst
mikilvægt að huga að hagsmunum sjúklinga í
framtíðinni, en þeir virðast mér hafa átt fáa tals-
menn í umræðunni fram að þessu. En mig grun-
ar að einmitt þetta fræðasvið muni valda hvað
mestum breytingum á lífi manna á næstu ára-
tugum. Hitt er erfiðara að sjá nánar fyrir sér
hverjar þær breytingar verða.
En því meir sem ég hugleiði allar þessar
miklu og linnulausu breytingar sem eru að
verða á lífi manna, störfum og samskiptum, því
meir undrast ég þá menn sem virðast halda að
„sögunni“ sé lokið í þeim skilningi að samfélagið
sjálft eða skipulag þess sé komið á einhverja
endastöð, framtíðin verði eins og nútíðin að því
leyti. Þetta segja menn blákalt þrátt fyrir þær
gífurlegu breytingar sem eru sífellt að verða á
samskiptum manna vegna nýrrar tækni. Ég get
hins vegar vel ímyndað mér að þessi þróun leiði
til breytinga á samfélagsgerðinni. En víst verð-
ur bæði forvitnilegt og heillandi að fylgjast með
því hvaða stefnu þær breytingar taka.
FRANKENSTEIN
OG FRÆÐIN
Höfundur er prófessor í vísindasögu og eðlisfræði
við Háskóla Íslands og ritstjóri Vísindavefjarins.
Morgunblaðið/Kristinn
„En því meir sem ég hugleiði allar þessar miklu og linnulausu breytingar sem eru að verða á lífi manna, störfum og samskiptum, því meir undrast
ég þá menn sem virðast halda að „sögunni“ sé lokið í þeim skilningi að samfélagið sjálft eða skipulag þess sé komið á einhverja endastöð, fram-
tíðin verði eins og nútíðin að því leyti.“
T ÍÐARANDI Í ALDARBYRJUN
E F T I R Þ O R S T E I N
V I L H J Á L M S S O N