Lesbók Morgunblaðsins - 07.04.2001, Blaðsíða 12

12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 7. APRÍL 2001
verki. En 10. apríl 1938 seldi hún Íþróttafélagi
Reykjavíkur Kolviðarhól ásamt öllum mann-
virkjum. Þá var sá skilningur ríkjandi að ÍR
ætti að annast áfram greiðasölu og gistingu og
Valgerður var ráðin næstu 5 árin til að veita
gistihúsinu forstöðu.
Í fardögum 1943 lét hún starf sitt laust, þá
orðin 72 ára. Á þriðja ár bjó hún áfram í litlu
timburhúsi sem Sigurður hafði byggt norður á
völlunum. Þar bjó öldruð kona með henni sem
lengi hafði starfað á Hólnum og saman hugsuðu
þær um nokkrar kindur og hænsni. Þær fóru
alfarnar 1946 og settust að í Hveragerði. Þar
bjó Valgerður til dauðadags 13. júní 1946, þá
orðin 86 ára. Þá var aðeins eftir síðasta ferðin á
Hólinn þar sem kistu hennar var komið fyrir í
grafhýsinu.
Hjá Íþróttafélagi Reykjavíkur voru uppi stór
áform um að Kolviðarhóll skyldi verða miðstöð
vetraríþrótta. Breyta átti húsinu svo það rúm-
aði a.m.k. 100 næturgesti. Í sjálfboðavinnu átti
að fegra staðinn, planta trjám, hreinsa skíða-
brekkur, hlaða stökkpall og undirbúa gott
skautasvell á vetrum. Á sumrin átti Kolviðar-
hóll að vera hvíldar- og skemmtistaður fyrir
Reykvíkinga.
Í Alþýðublaðinu sagði svo 1. september 1938:
„25 piltar við vinnu og vinnunám á Kolviðarhóli.
Miklar framkvæmdir á hinum nýja skíðastað
Reykvíkinga. Unglingavinna byrjar að líkind-
um uppúr næstu mánaðamótum.“
Piltarnir unnu m.a. að því að byggja pall á
hlaðinu. „Hefur verið gerð mikil og rammleg
upphækkun fyrir framan húsið og hefur það
verið mikið verk og vandasamt. Grjót hafa pilt-
arnir sprengt upp í hrauninu og flutt það á bíl
þaðan. Þá vinna þeir að gerð skíðastökkbrautar
við Búastein þar sem skilyrði eru sögð mjög
góð fyrir stökkpall.“
Skemmst er frá því að segja að pallurinn sem
gerður var við húsið sumarið 1938 var það eina
af þessu sem komst í framkvæmd. Hlaðinn
kantur hans að framanverðu er nánast það eina
sem ekki var eyðilagt og sést enn. Trjárækt
varð aldrei að veruleika; ekki skautasvellið
heldur. Talsverð vinna var lögð í lagfæringar á
skíðabrekkum og sumarið 1945 lagði ÍR nýja
vatnsveitu heim í hús og byggði skíðageymslu.
Um 30 manns unnu að þessu í sjálfboðavinnu.
Eftir að Valgerður hætti umsjón með veit-
ingarekstri gekk á ýmsu og alls komu níu menn
að rekstrinum á tímabili sem lauk 1948, þegar
Kolviðarhóll var leigður Rauða krossi Íslands
fyrir barnaheimili. Það stóð í ár og eftir það var
ekki um neinn samfelldan rekstur að ræða. Síð-
astur til þess að bjóða gestum veitingar á Kol-
viðarhóli varð Guðni Erlendsson sem einnig
rak veitingaskála við Gullfoss.
Pólitískur hanaslagur varð til þess að flýta
fyrir endalokunum á Kolviðarhóli. Hann varð
með þeim hætti að dagblöð í Reykjavík, Al-
þýðublaðið og Þjóðviljinn, birtu æsifréttir um
að bandarískir hermenn hefðu sést með ís-
lenzkum stúlkum á Kolviðarhóli. Þær áttu að
hafa verið drukknar. Einkanlega var það Þjóð-
viljinn sem gerði sér mat úr þessu og var þar
talað um Kolviðarhólshúsið sem aðstöðu fyrir
„telpnaveiðar hernámsins“. Formaður ÍR lof-
aði að láta stöðva meintan ósóma, en Morg-
unblaðið taldi að þessi umræða væri byggð á
ýkjum.
Vorið 1952 var hún Snorrabúð sannarlega
orðin stekkur; enginn fékkst þá til að vera á
staðnum og um líkt leyti fór að bera á því að
skemmdarvargar og bullur legðu leið sína á
Hólinn til þess eins að skemma húsið. Rúður
voru brotnar, hurðir sprengdar upp og húsbún-
aði, sem þar hafði orðið eftir, var stolið.
Árin liðu og á síðari hluta sjötta áratugarins
leit hin glæsta burstabygging Sigurðar og Val-
gerðar á Kolviðarhóli út eins og þau hús sem
orðið hafa fyrir árásum í stríði. Búið að brjóta
allar rúður, jafnvel karmana með og hnullungar
lágu um öll gólf, svo stórir að fíleflda karlmenn
hefur þurft til að kasta þeim inn af þvílíku afli
að þeir moluðu bæði rúður og gluggapósta. All-
ur húsbúnaður var sömuleiðis í méli og með
mikilli fyrirhöfn höfðu miðstöðvarofnar jafnvel
verið slitnir frá. Umhverfis húsið var allt í
braki, útihúsin fallin og túnið í órækt.
Bæjarráð Reykjavíkur
samþykkir að brjóta húsið niður
Hjá öllu þessu hefði mátt komast með því
einu að ráða húsvörð og halda húsinu við. Það
hefði kostað einhverjar krónur en við ættum í
staðinn hús sem væri byggingarsögulegt verð-
mæti og því hefði verið fundið nýtt hlutverk við
hæfi.. Þar hefði til að mynda getað orðið mið-
stöð gönguferða um Hengilssvæðið eða safn um
samgöngur og flutningatækni fyrr á tímum.
Ekkert slíkt safn er til. Þeir tímar þegar ekkert
var hægt að flytja nema lyfta því á klakk, svo og
hestvagnaöldin, eru ungu fólki jafnfjarlægir og
söguöldin og samt er ekki lengra síðan en svo
að reiðingar og hestvagnar tilheyrðu daglegum
veruleika þegar elzta kynslóðin í landinu var
ung.
Jafnvel þótt skemmdarvargar brytu allt á
Kolviðarhóli sem brotnað gat og fátt væri
óskemmt innanstokks, þá stóð þetta sögulega
hús eftir sem áður. Það var ekki fyrir neinum.
Einhverntíma hefði komið að því að framsýnir
menn tækju til hendinni og þá hefði húsið geng-
ið í endurnýjun lífdaganna. En því miður réð sú
skammsýni ferðinni sem telur fara bezt á því að
brjóta allt niður sem er gamalt og slétta yfir öll
gengin spor.
Í Tímanum 22. janúar 1960 segir svo í fyr-
irsögn: „Aldargamall gististaður lagður undir
fallhamar.“ Og í frétt blaðsins er m.a. eftirfar-
andi: „Sl. þriðjudag kl. 16 gerði bæjarráð
Reykjavíkurbæjar samþykkt um að fela bæj-
arverkfræðingi að fjarlægja húsin að Kolvið-
arhóli. Þá er lokið langri og litríkri sögu. Þegar
starfsmenn bæjarverkfræðings hafa brotið þar
gömlu húsin sem eftir standa, mun þögnin
geyma Kolviðarhól.
Íþróttafélag Reykjavíkur hafði selt Reykja-
víkurbæ húsin á Kolviðarhóli og höfðu áhuga-
samir menn gert tilraun til endurbóta; skipt um
glugga og ýmislegt fleira.“
En það var ekki fyrr en 12. júlí 1977 að menn
á vegum bæjarverkfræðingsins komu að Kol-
viðarhóli með járnkúlu til að mola steinvegg-
ina.. Ekki hafa allir verið sannfærðir um rétt-
mæti þess, því málið var borið undir Þór
Magnússon þjóðminjavörð, en hann beitti sér
að minnsta kosti ekki gegn eyðingunni. Tíminn
er eina blaðið sem ýjar að því að þetta sé vafa-
samur verknaður og segir í fréttinni um nið-
urbrotið 14. júlí 1977: „Umhugsunarefni er
hvort ekki sé þar verið að brjóta niður minjar
sem eftirsjá er í.“
Í Morgunblaðinu er smáfrétt 28. júlí 1977
með ljósmynd sem Ragnar Axelsson hefur tek-
ið og sýnir hún þegar verið er að skófla því síð-
asta af steinhúsinu upp á vörubíl.
Síðan hefur þögnin ríkt á Kolviðarhóli – og
skömmin.
Helztu heimildir:
Skúli Helgason. Saga Kolviðarhóls, 1959.
Ragnar Þorsteinsson. Ólympíubókin. Þáttur um skíða-
íþróttir, 1957.
Alþýðublaðið 1. sept. 1938.
Guðni Jónsson. Sagnaþættir og þjóðsögur. 9. hefti.
Guðmundur Scheving. Sæluhúsið á Kolviðarhóli, 1881.
Kolbeinn Guðmundsson Úlfljótsvatni. Ferðaþáttur frá
1902. Heima er best 1953.
Símon Jónsson Selfossi. Draugakofinn gamli á Norður-
völlunum. Þjóðólfur 1900.
Matthías Jochumsson. Sögukaflar af sjálfum mér.
Kjalnesinga saga. Guðni Jónsson bjó til prentunar, 1947.
Bréfabók Árnessýslu 1817. Þjóðskjalasafn.
Hálfdán Jónsson. Lýsing Ölveshrepps 1703.
Sveinn Pálsson. Ferðabók I 1793.
Þorsteinn Jónsson Kiðjabergi. Auglýsing í Þjóðólfi 1873.
Bergur Thorberg. Auglýsing frá Suðuramti. Þjóðólfur
1876.
Guðmundur Thorgrímsson, A. Randrup, Jens Pálsson.
Áskorun. Þjóðólfur 1876.
Matthías Jochumsson. Áskorun. Þjóðólfur 1874.
Jón Jónsson Kolviðarhóli. Bréf til hreppsnefndarinnar í
Ölveri 1890.
Guðni Jónsson. Skeiða-Otti. Ísl. Sagnaþættir og þjóðsög-
ur. III bindi.
Tíminn 22. janúar 1960.
Tíminn 14. júlí 1977.
Dagblaðið 14. júlí 1977
Morgunblaðið 28. júlí 1977.
Kolviðarhólshúsið þegar hálfnað var að brjóta það niður í júlí 1977.
Höfundur er blaðamaður.
Morgunblaðið/Gísli Sig.
Á vegum ÍR átti mikið að gera á Kolviðarhóli, og meðal þess sem komst í framkvæmd var pallur framan við húsið.
Þessi hleðsla er hluti af honum og hún er það eina sem fengið hefur að standa.
Á
NÝLOKNU viðskiptaþingi
komu fram hugmyndir um
að Íslendingar skilgreini
sig sem tvítyngda þjóð
vegna þess að vinnumál
margra íslenskra fyrir-
tækja sé að verða enska. Í
ritstjórnargrein 7. tölu-
blaðs tímaritsins Vísbendingu sem er tímarit
um viðskipti og efnahagsmál frá 16. febrúar
segir að ekki megi „ofvernda svo tungumálið
að það bitni á möguleikum þjóðarinnar til að
eiga samskipti og tækifæri á erlendri grund“.
Í ljósi þessara þanka mætti því spyrja hvernig
málræktarsjónarmið, þ.e. viljinn til að við-
halda íslenskunni sem þjóðtungu, samræmist
þörfum atvinnulífsins um færni í ensku?
Ljóst er að fjöldi þeirra fyrirtækja eykst
sem nota ensku til að auðvelda samskipti og
upplýsingaflæði. Þetta er raunveruleikinn í ís-
lensku málsamfélagi eins og annars staðar í
heiminum. Á Íslandi ríktu þau sjónarmið að
íslensk tunga lifði sjálfstæðu lífi sem kerfi er
lyti eigin lögmálum og að það væri aðeins á
fárra karla og kvenna færi að læra hana og
nota rétt. En íslenskan, eins og önnur tungu-
mál, á tilveru sína að þakka þeim sem hana
nota til tjáskipta. Málræktarstefna sem geng-
ur á skjön við þarfir málhafanna eins og þeir
túlka þær, mun ekki ná tilgangi sínum. Því
mætti spyrja: Er hægt að haldi frammi öflugri
málræktun án þess að hún stríði gegn mögu-
leikum málhafanna til að taka þátt í verð-
mætasköpun sem nær út fyrir landssteinana?
Umræðan um áhrif erlendra tungumála á
íslensku hefur aðallega snúist um hvernig
megi koma í veg fyrir að í íslenskuna blönd-
uðust orð úr öðrum tungumálum og reynt hef-
ur verið að sporna við þessu með því að þýða
og búa til íslensk orð yfir nýja hluti og hug-
myndir. Þó er ljóst að orð úr öðrum tungu-
málum hafa náð fótfestu í íslensku og munu
gera svo áfram eftir því sem umhverfi og að-
stæður Íslendinga breytast. Þetta er óhjá-
kvæmileg og eðlileg málþróun. Tungumál
endurspegla þann heim sem málhafar lifa og
hrærast í og á það við um íslensku líka. Sem
dæmi má nefna að vestur-íslenska bar þess
fljótt merki að þeir sem hana notuðu bjuggu
ekki á Íslandi. Vestur-Íslendingar fara á
karinu eftir brautum og yfir bryggjur vegna
þess að bílar, þjóðvegir og jafnvel brýr þekkt-
ust varla, eða alls ekki, á Íslandi þegar fyrstu
Vesturfararnir fóru til Kanada. Vestur-Ís-
lendingar hafa einnig mörg orð sem tengjast
kornbúskap og vatnaveiðibúskap á ís sem
þekkjast ekki hér á landi.
Jafnvel íslenskan á Íslandi er stöðugt að
breytast. Fyrir 20 árum fannst fólki hlutirnir
athyglisverðir og fóru í leikfimisfötum í leik-
fimishús. Nú stunda menn eróbik eða spinn í
leikifimihúsi – reyndar í Planet Pulse. Við-
tengingarháttur hefur breyst því nú megum
við leggja bílunum okkar ef það sé stæði og
það er athyglivert að hingað koma erlendir
tölvusérfræðingar sem geta valið um störf hjá
íslenskum hugbúnaðarhúsum þar sem fund-
arhöld eru á ensku og íslenskukunnátta við-
komandi skiptir ekki máli.
Íslenskur orðaforði hefur aðlagast þörfum
Íslendinga og auðgast eftir því sem íslensk
menning hefur orðið fjölbreyttari og fjöl-
menningarlegri og svo mun verða áfram. Náin
sambúð við önnur tungumál leiðir óhjákvæmi-
lega til þess að orð ferðast þar á milli. Notkun
lánsorða er ekki endilega merki um hnignun
tungumálsins.
Í rannsóknum á máldauða, þ.e. tungumál-
um sem eru á undanhaldi, er breyting á orða-
forðanum aðeins einn þáttur af mörgum sem
huga ber að. Málfræði, hljóðkerfi og aðrir
þættir málsins breytast líka og þær breyt-
ingar koma stundum fram í einföldun mál-
fræðiatriða eins og þekkist t.d. úr vestur-ís-
lensku þar sem viðtengingarháttur var svo til
horfinn úr málinu fyrir um 15 árum og óper-
sónulegar sagnir hafa allar frumlag í nefni-
falli. Mamma þykir gaman að tala íslensku er
góð og gild setning í vestur-íslensku (Birna
Arnbjörnsdóttir 1990).
Margir málfræðingar telja að þrenging
notkunarsviðs tungumála sé mun meiri
áhrifavaldur í máldauða en þau ferli sem vikið
var að hér að ofan. Talað er um þrengingu
notkunarsviðs þegar málsniðum tungumáls
fækkar því málhafar taka upp annað tungu-
mál og nota meðfram móðurmálinu. Vísbend-
ingu um slíkt í íslensku má sjá í fullyrðingum
eins og að „tölvufyrirtæki hafa tekið upp
ensku sem aðaltungumál innan veggja fyrir-
tækjanna“ úr grein Andra Ottesen í Morg-
unblaðinu 1. nóvember 2000 og í leiðara Morg-
unblaðsins 12. nóvember 2000, þar sem fjallað
er um enskuslettur í auglýsingum en þar er
spurt hvort „hinni vel menntuðu og upplýstu
kynslóð ungra Íslendinga, sem er að komast
til áhrifa í viðskiptalífinu, þyki ófínt að að aug-
lýsa á íslensku?“
Háskóli Íslands hefur tekið upp kennslu á
ensku í mörgum námskeiðum til að gera er-