Lesbók Morgunblaðsins - 07.04.2001, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 7. APRÍL 2001
G
ISTIHÚSSBYGGING
þeirra Sigurðar Daníels-
sonar og Valgerðar Þórð-
ardóttur á Kolviðarhóli ár-
ið 1929 var afreksverk og
húsið sjálft byggingarlista-
verk Guðjóns Samúelsson-
ar. Umsvifin á Kolviðarhóli
urðu mest í tíð Sigurðar og Valgerðar, enda bíla-
öld gengin í garð. Með breyttum Suðurlandsvegi
varð Kolviðarhóll ekki lengur í þjóðbraut, þar var
ekki lengur þörf á gististað. Hugmyndir og dug
vantaði til að finna húsinu nýtt hlutverk.
Skemmdarvargar unnu á því tjón, en bæjar-
stjórn Reykjavíkur gekk í lið með þeim og lét
mola húsið mélinu smærra.
Fáar ljósmyndir eru til frá tímaskeiði lesta-
ferðanna sem vonlegt er. Þó hefur ein verið tekin
við Kolviðarhól 1904 og sýnir hún Hannes póst
Hannesson, annálaðan ferðagarp, leggja upp í
dumbungsveðri af Hólnum. Hann er með sex
hesta undir koffortum og sjálfur blæs pósturinn í
lúður í nafni embættisins. Á mynd sem tekin er
líklega áratug síðar sést að tæknileg umskipti
hafa orðið; þá er póstvagnalest á ferð suður með
Reykjafellinu; póstvagnarnir með háu þaki og
sýnilegt að þeir hafa getað tekið farþega. Þæg-
indin eru komin til sögunnar, bílaöldin rétt hand-
an við hornið. Þriðja myndin sem varðveizt hefur
er tekin á Kolviðarhólshlaði í tíð Guðna og
Margrétar um aldamótin 1900. Þetta hefur verið
snemma vors og enn mikill snjór norður í Skarðs-
mýrarfjalli.. Ferðamenn hafa brugðið sér inn til
að fá sér hressingu og hefur ekki þótt taka því að
spenna frá vagnhesta eða taka ofan koffort af
baggahestum. Á myndinni sem birtist í síðustu
Lesbók er fortíðin að syngja sitt síðasta og milli-
stigið, hestvagninn, er kominn til sögu; fyrsti bíll-
inn þó ókominn til landsins. Enn er til ljósmynd,
tekin tveimur áratugum síðar. Þá hafði verið ekið
upp að Kolviðarhóli á virðulegri, svartri drossíu
eins og þessi farartæki voru gjarnan kölluð þá.
Hún er með bílnúmerið RE 85 og bílstjórinn er
Vígmundur Pálsson úr Mosfellssveit. Bíllinn var
orðinn þarfasti þjónninn.
Teningunum kastað
og örlög ákveðin
Gestgjafarnir á Hólnum, Sigurður Daníelsson
frá Herríðarhóli og Valgerður Þórðardóttir frá
Traðarholti, voru í rauninni fulltrúar nýrrar ald-
ar og gerbreyttra samgangna sem gerðu hvort-
tveggja, að umferðin að Kolviðarhóli margfald-
aðist, en kipptu líka fótum undan þessum rekstri
með tímanum. Menn urðu fljótir í förum og sífellt
færri þurftu á gistingu að halda.
Óhætt er að segja að Sigurður og Valgerður á
Kolviðarhóli hafi orðið þjóðkunnar persónur,
enda bæði afburðafólk fyrir áræði og dugnað.
Þau voru gestgjafar á Kolviðarhóli frá 1906 til
1935 og Valgerður var þar lengur, eða til 1943.
Sigurður Daníelsson var Holtamaður að upp-
runa, kominn af Torfa sýslumanni í Klofa á
Landi. Hálfbróðir hans var Daníel bóndi í Gutt-
ormshaga, faðir Guðmundar rithöfundar. Sigurð-
ur þótti bráðþroska ungur maður og var fljótt
talinn óvenjulegt mannsefni, hjálpsamur og ljúf-
ur og ávann sér alls staðar traust.
Eftir 1902 er Sigurður skráður í Reykjavík og
stundar þá ýmsa vinnu til sjós og lands; þar á
meðal voru fjárkaupaferðir fyrir ýmsa kaup-
menn á haustin. Mikilvægasti vendipunkturinn í
lífi hans var hinsvegar þegar hann réðst í að
kaupa Kolviðarhól, þá 37 ára og ókvæntur. Um
þriggja ára skeið hafði Valgerður Þórðardóttir
frá Traðarholti í Stokkseyrarhreppi verið vinnu-
kona hjá Guðna og Margréti á Hólnum. Hún var
öllum hnútum kunnug í rekstrinum og Sigurði
þótti fengur í að fá hana sem ráðskonu. Raunar
voru þau orðin hjón eftir fyrsta árið. Hjónaband
þeirra varð barnlaust, en áður hafði Sigurður
eignast soninn Davíð.
Sigurður Daníelsson þótti „réttur maður á
réttum stað“ á Kolviðarhóli, öflugur arftaki
þeirra Jóns Jónssonar og Guðna Þorbergssonar.
Í þau 30 ár sem hann var gestgjafi á Hólnum
gerði hann stórfelldar umbætur í ræktun og
byggingum; menn kölluðu það þrekvirki. Hann
varð meðal hinna allra fyrstu meðal bænda til að
fá þúfnabana til að slétta og brjóta land og jók
svo túnrækt á Kolviðarhóli að töðufengur marg-
faldaðist og fór yfir 400 hestburði um það er lauk.
Á síðasta áratugnum sem hann lifði lét hann
vinna á fjórða þúsund dagsverk að túnrækt og
fénaðarhúsbyggingum og gat þá losað sig við
jörð austur í Ölfusi sem hann hafði nýtt til hey-
skapar.
Sigurður Daníelsson var meðalmaður á hæð en
þrekinn. Hann var svipsterkur maður, hærður
vel með dökkar og miklar augabrúnir og yfir-
skegg. Á yngri árum var hann með glóbjart hár.
Aldrei kvartaði hann þótt móti blési, æðraðist
ekki yfir því sem orðið var, áreiðanlegur í við-
skiptum, reglusamur og gerði vel við sitt fólk,
höfðingi í lund.
Valgerður Þórðardóttir var ekki síður fram-
úrskarandi og þótti bera af ungum stúlkum í
sinni sveit. Ung fór hún að heiman til vinnu-
mennsku á Háeyri og á Stokkseyri. Þar kynntist
hún ungum manni frá Ísafirði og átti með honum
tvær dætur. En sambúð þeirra varð ekki til fram-
tíðar. Maðurinn flutti til Noregs og Valgerður
átti ekki annarra kosta völ en að koma dætrum
sínum í fóstur. Ætlun hennar var að fara í at-
vinnuleit til Austfjarða og ásamt vinkonu sinni
lagði hún af stað fótgangandi til Reykjavíkur.
Veður var vont og þung færð á leiðinni yfir heið-
ina. Þær stöllur náðu samt að Kolviðarhóli og
gistu þar. Matreiðslukona sem verið hafði í vinnu
hjá Guðna og Margréti var þá á förum og Guðna
leizt strax vel á þessa kraftmiklu, ungu konu úr
Flóanum og falaði hana umsvifalaust. En Val-
gerður setti þá upp mun hærra kaup en þekktist
og Guðni kvaðst ekki geta gengið að því. „Gott og
vel, þá er því sleppt,“ svaraði Valgerður og bjóst
til brottferðar með vinkonu sinni.
En ekki voru þær komnar lengra en niður af
hólnum þegar Guðni kom hlaupandi og vildi
ganga að kröfum Valgerðar. Hún sneri við; ten-
ingunum hafði verið kastað, örlög ráðin. Upp frá
því var hún kennd við Kolviðarhól. Í fjögur ár var
Valgerður í þjónustu Guðna og Margrétar og svo
tók hún við gestgjafahlutverkinu sem eiginkona
Sigurðar Daníelssonar eins og áður var sagt.
Í Kolviðarhólssögu sinni segir Skúli Helgason,
að aldrei verði hægt að lýsa ævistarfi Valgerðar á
Kolviðarhóli svo að glögg mynd fáist af því: „All-
ar frásagnir verða eins og veikt bergmál af því
sem hún var. Henni er svo lýst, að skapgerðin var
sterk, viljaþrekið óbilandi, framkoman uppörv-
andi og hressileg, hjálpfýsin með afbrigðum og
velviljinn einstæður, hver sem í hlut átti. Hún
krafðist mikils af starfsfólki sínu og þoldi illa sér-
hlífni. En hjúum sínum reyndist hún ævinlega
KOLVIÐARHÓLL – ATHVARF Á LEIÐ YFIR HELLISHEIÐI – SÍÐARI HLUTI
TÍMABIL SIGURÐAR OG
VALGERÐAR Á HÓLNUM
E F T I R G Í S L A S I G U R Ð S S O N
Húsið á Kolviðarhóli nýbyggt um 1930. Það ber augljós höfundareinkenni Guðjóns Samúelssonar,
bezta sem hann teiknaði í burstabæjarstíl. Húsið var brotið niður 1977. L
Kolviðarhóll 1929. Nýja húsið setti mikinn svip á þetta umhverfi og stíll þess rímar vel við staðinn. Hér standa enn hesthús og hlaða. Sigurður Daníelsson gat nú séð ferðamönnum fyrir heyi ha
BLÓMASKEIÐ, HNIGN
OG HRYGGILEGT NIÐUR