Lesbók Morgunblaðsins - 07.04.2001, Blaðsíða 13

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 7. APRÍL 2001 13
lendum stúdentum kleift að stunda þar nám
og er það í samræmi við reglugerðir Evrópu-
sambandsins enda eru aukin samskipti meðal
nemenda af ólíku þjóðerni af hinu góða. Mikið
af námsefni í öllum deildum á háskólastigi er á
ensku. Nú á að auka þátt framhaldsnáms við
Háskólann og því verður námið enn sérhæfð-
ara og þá er næstum óhjákvæmilegt að vís-
inda- og fræðigreinar og ritgerðir verði skrif-
aðar á ensku eða öðrum erlendum
tungumálum af íslenskum námsmönnum. Þór
Whitehead hefur bent á að háskólakennarar
eru nú þegar í reynd hvattir til að skrifa fræði-
rit á erlendum tungumálum, oftast ensku, því
vægi slíkra rita er meira en vægi rita á ís-
lensku við mat á framgangi í starfi.
Ef þrengt er að íslenskunni í viðskiptum og
fræðistörfum og enska er tekin upp – hvað er
þá næst? Er hugsanlegt að enskan taki smám
saman yfir sem fagmál – mál hámenntaðra
starfstétta og það geti því leitt til fækkunar
málsniða í íslensku? Lítum aftur til vestur-
íslensku. Smám saman fór enskan að taka yfir
málsniðin sem notuð voru utan heimilanna.
Tækifærum til að skrifa, lesa og tala málið
fækkaði, og umræðuefnin takmörkuðust við
daglegt líf, fjölskylduna og nánustu vini en
enskan var tungumál dómkerfisins, stjórnun-
ar, viðskipta og menntunar. Þetta er alveg í
samræmi við þau ferli sem þekkjast úr tungu-
málum sem eru á undanhaldi. Ef þessu ferli er
fylgt lengra heyra börn sem eru að tileinka
sér móðurmálið að tvö eða fleiri tungumál eru
notuð í málsamfélagi þeirra. Hér á Íslandi
gætu börn fengið þau skilaboð að merki þess
að tilheyra stétt „mennta- og athafnamanna
og -kvenna“ sé að nota ensku í vinnunni og
börnunum finnst þetta eðlileg málnotkun og
muna ekki þann dag þegar íslenskan var
vinnumál á sama hátt og enginn núlifandi
maður eða kona man eftir því þegar danska
var mál embættismanna hér á landi.
Til þess að vinna gegn þessari þróun hefur
verið unnið mikið og gott starf með gerð íð-
orðasafna og annarra orðalista sem ýmsar
starfsgreinar og starfsvið hafa komið sér upp
til að geta tjáð sig um fagið á móðurmálinu. Þá
er verið að reyna að sporna við útilokun ís-
lenskunnar frá tölvuvinnslu með því að verja
fé til þróunar og þýðinga forrita og hugbún-
aðar á íslensku og til að koma á fót námi í
Tungutækni við Háskóla Íslands þar sem
skörun tungumálsins og tölvunnar verður
ígrunduð. Íslenskan hefur því verið styrkt á
ýmsa og farsæla vegu. En hér vantar góðar
rannsóknir sem varpað gætu ljósi á hvort, og
þá að hve miklu leyti, enskan sækir á sem mál
fyrirtækja og fræðistarfa og fræðilega um-
ræðu sem byggist á vísindalegri þekkingu um
eðli og þróun málbreytinga.
Þarfir fyrirtækja fyrir enskumælandi
starfsfólk þýðir ekki endilega að starfsfólkið
verði tvítyngt enda samræmist þessi skil-
greining ekki fræðilegum skilningi á eðli tví-
tyngis. Hér er frekar átt við fólk sem hefur
gott vald á erlendu tungumáli. Hins vegar er
fylgni milli færni í ritun í seinna máli og færni
í ritun í móðurmáli. Forsendur góðrar færni í
erlendum tungumálum er góð móðurmáls-
færni.
Að vera tvítyngdur þýðir oftast annað en að
vera vel að sér í öðru tungumáli en móðurmál-
inu. Hér á Íslandi er stór hópur fólks sem hef-
ur alla burði til að verða tvítyngdur og er þá
ekki átt við starfsmenn íslenskra fyrirtækja
sem eru að hasla sér völl á alþjóðamarkaði.
Því á sama tíma og verið er að kalla á aukna
tungumálakunnáttu meðal Íslendinga er verið
að kveða niður möguleika fjölda fólks sem
hingað kemur með málfærni innfæddra á
ýmsum tungumálum til að verða raunverulega
tvítyngt. Ef við hlúum að móðurmáli nýrra Ís-
lendinga og veitum þeim um leið greiðan að-
gang að íslensku máli og menningu fá þeir
innsýn í tvo eða fleiri menningarheima og
tungumálakunnáttu sem aldrei fæst, hversu
mikið og lengi sem við reynum að kenna er-
lend tungumál í skólum landsins. Ef við hlúum
að ritfærni innfæddra Íslendinga á móðurmál-
inu aukast líkurnar á því að þeir geti komið frá
sér skýrslu skammlaust á öðru tungumáli.
Tvítyngdum börnum og foreldrum þeirra
verður að gefa kost á menntun við hæfi. Ef út-
lendingar og sérstaklega íslensk börn sem eru
af erlendu bergi brotin læra ekki öll málsnið
íslensku nógu vel og er hér sérstaklega átt við
ritmálið, þá getur farið svo að hér vaxi úr
grasi kynslóðir Íslendinga sem verða ill- eða
ófærar um að lesa og skrifa íslenskt mál með
þeim mannlegu, menningarlegu, efnahags-
legu og samfélagslegu afleiðingum sem því
fylgja og reynsla nágrannaþjóðanna er til
vitnis um. Af þessu stafar íslenskunni og
framförum á Íslandi ekki minni hætta en það
að einhverjir noti ensku endrum og eins í
vinnunni.
Námsframvinda tvítyngdra barna í íslensk-
um skólum hefur ekki verið góð og er talað um
næstum 100% fall nemenda með annað móð-
urmál í framhaldsskólum. Flest vandamál
þessara barna má rekja til þess að þau hafa
ekki náð lestrarfærni sem þarf til að tileinka
sér námsbækurnar á íslensku – og á þetta
ekki síður við um börn íslenskra foreldra sem
dvalið hafa langdvölum erlendis. Framfylgja
þarf nýrri námskrá með því að bæta og auka
kennslu í móðurmáli, hvaða móðurmáli sem er
– því með því aukast líkur á færni í seinni mál-
um, hvort sem seinna málið er íslenska eða
enska eða eitthvað annað.
Hér á undan var fjallað í stuttu máli um
hugsanlegar breytingar á íslensku eftir því
sem enskan sækir á – en við erum vel í stakk
búin til að takast á við enskuna. Finnski mál-
fræðingurinn Tove Skutnabb-Kangas sem
starfar í Danmörku og skrifar á ensku hefur
stungið upp á því að besta leiðin til að viðhalda
tungumálum og sporna við ásókn enskunnar
sé að allir verðir margtyngdir þ.e. að í fram-
tíðinni standi þeir best að vígi sem tala ekki
bara móðurmálið og ensku heldur fleiri tungu-
mál. Þetta sjónarmið er vert að skoða – sér-
staklega núna á Evrópsku ári tungumála. Með
því að efla móðurmálskennslu eflum við um
leið möguleikana á að nemendur nái góðri
færni í ensku, dönsku, frönsku, þýsku,
spænsku osfrv. Það virðist mótsagnakennt en
með því að hlúa að tagalog, pólsku, króatísku,
taílensku o.s.frv. styrkjum við íslenska tungu.
Ef við höldum okkur við viðskiptalíkanið, þá
fjölgar þeim einstaklingum á Íslandi sem geta
talað við erlenda viðskiptavini íslenskra fyr-
irtækja á móðurmáli þeirra. Þetta er ekki fjar-
lægur draumur – í einum 2. bekk í grunnskóla
í vesturbænum eru 8 nemendur af 21 tví- eða
þrítyngdir.
Máldauði er raunveruleiki – í Rauðu
skýrslu Sameinuðu þjóðanna kemur fram að
um að 90% af tungumálum heims verða út-
dauð um næstu aldamót. Við skulum halda í ís-
lenskuna, ekki eingöngu vegna þess að hún er
okkar mál, heldur líka vegna þess að með
hverju tungumáli sem við glutrum niður miss-
um við tækifæri til að nýta það í þágu vísinda
til að öðlast betra innsæi í starfsemi hugans
og í þágu lista, því hvert tungumál túlkar
heiminn á einstæðan hátt. Við styrkjum ís-
lenskuna með því að hún haldi áfram að vera
lifandi mál og að málhafar sjái hana sem sína
eign sem gagnist þeim sem tæki til tjáskipta á
öllum sviðum íslensks mannlífs.
Heimildaskrá
Andri Ottesen. (2000, 1. nóvember). Nýbúar, ekki bara
gestir heldur líka
kennarar. Morgunblaðið, bls. 53–54.
Birna Arnbjörnsdóttir. 1990. Social and Linguistic
Factors in Phonological Change
in North American Icelandic. Óprentuð doktorsritgerð.
University of Texas at
Austin.
Cummins, J. (1992). Interdependence of first- and sec-
ond language proficiency in bilinugal children. Í Bialystok
(Ed.).
Language Processing in Bilingual Children. Gr. Brita-
in: Cambridge University Press.
Morgunblaðið. Ritstjórnargrein. 12. nóvember, 2000.
Vísbending. Ritstjórnargrein. 16. febrúar 2001. 7. tölu-
blað, 19 árg.
Greinin er byggð á erindi sem flutt var á málþingi
Stofnunar Sigurðar Nordals um viðhorf til tungunnar 17.
mars síðastliðinn.
ÍSLENSKAN,
ENSKAN OG
ATVINNULÍFIÐ
„Ef þrengt er að íslenskunni í viðskiptum og fræði-
störfum og enska er tekin upp – hvað er þá næst?
Er hugsanlegt að enskan taki smám saman yfir sem
fagmál – mál hámenntaðra starfstétta og það geti
því leitt til fækkunar málsniða í íslensku?“
Teikning/Andrés
„En íslenskan, eins og önnur tungumál, á tilveru sína að þakka þeim sem hana nota til tjáskipta.“
Höfundur er málfræðingur.
E F T I R B I R N U A R N B J Ö R N S D Ó T T U R