Lesbók Morgunblaðsins - 16.03.2002, Qupperneq 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 16. MARS 2002 11
Af hverju lifa ekki moskítóflugur
á Íslandi, fyrst þær geta lifað báð-
um megin á Grænlandi?
SVAR: Moskítóflugur, Culicidae , eru tví-
vængjur, Diptera , sem lifa um allan heim.
Fullorðin kvendýr sjúga blóð úr spendýrum,
fuglum og í sumum tilfellum skriðdýrum til
að afla næringar og próteina. Án blóðmáltíðar
geta þær ekki þroskað egg.
Þær lifa ekki hér á landi, en eru algengar í
nágrannalöndunum. Á Grænlandi eru tvær
tegundir, Aedes nigripes, sem finnst með allri
strandlengjunni og Aedes impiger, sem finnst
á Norðvestur-Grænlandi. Í Noregi eru 28
tegundir, þar á meðal Aedes nigripes . Á
Bretlandseyjum eru einnig 28 tegundir, en
ekki að öllu leyti þær sömu og í Noregi. Í ná-
grannalöndum austan við Ísland finnst 41
tegund.
Lirfur moskítóflugna lifa í vatni. Þar sía
þær þörunga og bakteríur úr vatninu sér til
matar. Lirfurnar liggja upp við vatns-
yfirborðið og stinga upp pípu til að ná í súr-
efni úr loftinu. Þær halda sig oft í sefi eða
annars staðar meðfram bökkum þar sem
skuggi fellur á vatnið.
Púpurnar liggja einnig undir vatnsyfirborð-
inu og anda með pípum. Fullorðnu mosk-
ítóflugurnar eru á kreiki á sumrin. Lirfur
þroskast einnig á sumrin, lífsferill þeirra er
stuttur og þær geta haft nokkra lífsferla á
ári. Í köldum löndum eru moskítóflugur í
dvala á veturna á púpustiginu, en púpustigið
er stutt á sumrin.
Allar ytri aðstæður sem lýst var hér á und-
an eru til staðar á Íslandi. Sú tegund sem
væri líklegust til þess að lifa hér á landi er
Aedes nigripes. Hana fann ég einu sinni um
borð í Flugleiðavél á Keflavíkurflugvelli. Vél-
in var að koma frá Narsassuaq á Grænlandi
og var á leið til Frankfurt í Þýskalandi. Vitað
er að moskítóflugur geta lifað í hjólaskálum
flugvéla í margar klukkustundir og borist
þannig á milli landa, þó að hiti háloftanna fari
niður í -50°C.
Ástæðurnar fyrir því að moskítóflugur hafa
ekki tekið sér bólfestu á Íslandi, og þá sér-
staklega tegundin Aedes nigripes, gætu verið
eftirfarandi:

Flugurnar hafa ekki borist úr flugförum
í náttúruna.

Flugurnar hafa ekki getað fundið stað
til þess að verpa í ef þær hafa borist
hingað.

Lífsferill Aedes nigripes passar ekki við
íslenskar aðstæður.
Ólíklegt verður að teljast að moskítóflugan
hafi ekki tekið sér bólfestu á Íslandi vegna
þess að hún hafi ekki borist hingað eða að
hún hafi borist hingað en ekki fundið sér stað
til þess að verpa á. Moskítóflugan Aedes
nigripes hefur fundist í flugvél hér á landi
sem fyrr segir. Þá er reglulegt flug bæði frá
Reykjavík og Akureyri til Grænlands. Nægar
tjarnir og votlendi eru við flugvellina á báð-
um þessum stöðum.
Sennilega er skýringuna að finna í íslensk-
um aðstæðum. Á Grænlandi og Norður-
Skandinavíu er púpan í dvala undir ís á tjörn-
um yfir veturinn en um leið og ísa leysir
klekst púpan og flýgur upp sem fluga. Þetta
gerist á vorin, því að vetur á heimskauta-
svæðum er samfelldur. Á Íslandi eru hins
vegar umhleypingar. Um miðjan vetur getur
hlýnað skyndilega, ísa leyst en síðan kólnað
fljótt aftur.
Við þessi skilyrði myndi púpan klekjast út
væri hún til staðar. Flugan þyrfti þá að leita
að bráð til að sjúga úr blóð, síðan þyrfti hún
nokkra daga til þess að þroska eggin, hitta
maka og verpa eggjunum í tjarnir eða vot-
lendi. Umskiptin í veðri á Íslandi á veturna
eru svo hröð að moskítóflugan fær ekki svig-
rúm til þess að ljúka lífsferli sínum. Við þess-
ar aðstæður væri púpan því enn óþroskuð
þegar aftur frysti og ís myndaðist á tjörnum.
Á Íslandi eru aftur á móti nokkur önnur
skordýr sem sjúga blóð úr spendýrum, eins og
til dæmis lýs, flær, veggjalýs og bitmý. Lýs og
flær eru sníkjudýr sem eru með fasta búsetu á
hýslinum eða í bústað hans og veggjalúsin lifir
í húsum. Bitmý lifir hins vegar villt í ám og
lækjum og fullorðna flugan sækir á spendýr.
Gísli Már Gíslason, prófessor í vatnalíffræði við HÍ.
Hvernig færði Adam Smith rök fyr-
ir því að stuðla bæri að versl-
unarfrelsi?
SVAR: Meginhugmyndir Adams Smiths í Auð-
legð þjóðanna , sem fyrst kom út árið 1776,
voru tvær.
Önnur var, að atvinnulífið gæti verið skipu-
legt án þess að þurfa að vera skipulagt. Á
frjálsum markaði getur myndast röð og regla í
krafti frjálsra viðskipta og annarra eðlilegra
samskipta einstaklinganna. Þetta kallaði
Smith skipulag náttúrulegs frelsis eða the
system of natural liberty.
Hin hugmynd Adams Smiths var, að eins
gróði þyrfti ekki að vera annars tap. Þetta
skýrði hann með verkaskiptingu og við-
skiptum.
Tökum einfalt dæmi. Tveir menn eru á eyju
og þurfa að nærast á fiski og kókoshnetum.
Öðrum, Róbinson Krúsó, er lagið að veiða fisk.
Hann getur veitt 8 fiska á dag. Hann kann
hins vegar illa að tína kókoshnetur. Hann get-
ur tínt 4 hnetur á dag. Hinn maðurinn, Föstu-
dagur, kann vel að tína kókoshnetur og getur
tínt 8 á dag. En honum er ekki eins lagið og
Krúsó að veiða fisk. Hann getur aðeins veitt 4
fiska á dag. Ef þeir félagar vinna hvor í sínu
lagi, þá veiðir Krúsó 4 fiska og tínir 2 hnetur á
dag, en Föstudagur tínir 4 hnetur og veiðir 2
fiska á dag. Þetta eru samtals 6 fiskar og 6
kókoshnetur. Ef þeir einbeita sér að því, sem
þeir gera betur en náunginn, þá verður heild-
arafraksturinn á hinn bóginn 8 fiskar og 8
kókoshnetur.
Nú vita allir, að einstaklingar hafa ólíka
hæfileika, og þjóðir búa við misjöfn skilyrði.
En til þess að einstaklingar og þjóðir geti ein-
mitt nýtt sér hæfileika og skilyrði annarra,
þurfa viðskipti að vera frjáls.
Kenningu sína notaði Adam Smith til að
gagnrýna kaupskaparstefnuna eða merkant-
ilismann , sem naut talsverðs fylgis á dögum
hans. Samkvæmt kaupskaparstefnunni átti að
örva útflutning, en takmarka innflutning.
Smith svaraði því til, að þjóðir græddu eins
mikið á innflutningi og útflutningi: Þær nýttu
sér með hvoru tveggja alþjóðlega verkaskipt-
ingu.
Þess má geta, að Jón Sigurðsson forseti var
lærisveinn Adams Smiths. Í ritgerð hans um
verslun á Íslandi árið 1843 færir hann sömu
rök og Smith fyrir verkaskiptingu og við-
skiptum. Enn fremur má nefna fyrsta hag-
fræðiritið á íslensku, Auðfræði eftir Arnljót
Ólafsson, sem kom fyrst út 1880. Þá er að geta
hinnar frægu ritgerðar Jóns Þorlákssonar,
verkfræðings og forsætisráðherra, Milli fá-
tæktar og bjargálna , sem birtist á prenti 1929
og oft eftir það.
Hannes Hólmsteinn Gissurarson, prófessor
í stjórnmálafræði við HÍ.
AF HVERJU LIFA
EKKI MOSKÍTÓ-
FLUGUR Á ÍSLANDI?
Að vanda leitaði Vísindavefur Háskóla Íslands
svara við ýmsum forvitnilegum spurningum í vik-
unni sem er að líða. Til dæmis má nefna svör við því hvort Keltar hafi
verið mannætur fyrir 2000 árum, hvað sé að skilja skoðun og atburð
og hver eigi fiskinn í gátu Einsteins.
VÍSINDI
sjónrými, hljómrými o.s.frv. Þrátt fyrir að
vera mikil bók og áhugaverð hlaut hún enga
athygli meðal fjölmiðla. Nokkrar smærri bæk-
ur komu út næstu misseri en mestar vonir
batt McLuhan við From Cliché to Archetype
sem kom út árið 1970 og hann skrifaði með
kanadíska ljóðskáldinu Wilfred Watson. Bókin
byggðist á þeirri kenningu McLuhans að
tækni og starfshættir eins tímabils í sögunni
verði gjarnan listform og erkitýpur þess
næsta. Tækni og starfshætti líðandi stundar
kallaði McLuhan „klisjur“ enda væru það
tjáningarform sem mettuðu samtímamenn-
inguna og væru notuð án umhugsunar um
merkingu þeirra. Erkitýpísk tjáningarform
kölluðu hins vegar á athygli og voru hlaðin
merkingu. Þrátt fyrir áhugavert efni var bókin
misheppnuð og fékk litla athygli. Eins og allar
þær bækur sem McLuhan átti eftir að gefa út
á áttunda áratugnum leið þessi fyrir óreiðu-
kennda byggingu og framsetningu. Bækurnar
voru allt að því ólæsilegar, eins og ævisagna-
ritari hans segir, enda hafa þær ekki verið
endurprentaðar. Það var kannski einkennileg-
asta þversögnin í lífi McLuhans að þessi frum-
kvöðull í rannsóknum á því hvernig miðlun á
sér stað skyldi ekki huga betur að miðlun eigin
hugmynda en raun ber vitni (en á því máli er
þó önnur hlið eins og vikið verður að síðar).
Það eina sem vakti athygli á McLuhan þeg-
ar hér var komið sögu var að hann vakti ekki
lengur neina athygli. Hann virtist hafa reynt
þá kenningu Andys Warhols á sjálfum sér að
takmarkalaus spurn fjölmiðla eftir efni myndi
að endingu gera alla fræga í fimmtán mínútur.
Um svipað leyti og bók hans um klisjur og
erkitýpur kom út haustið 1970 birtist skop-
mynd í The New Yorker þar sem fólk úr sam-
kvæmislífi borgarinnar veltir því fyrir sér
hvort of snemmt sé að spyrjast fyrir um afdrif
Marshalls McLuhans. Höfundur skopmyndar-
innar hefur vafalaust ekki verið sá eini sem
þótti þetta tímabær spurning en við vitum nú
að hann hafði rangt fyrir sér. Þótt McLuhan
hafi ekki lengur átt upp á pallborðið meðal
samkvæmisljónanna í New York og ætti erfitt
uppdráttar á heimaslóðum þá hafði hann haft
áhrif á fræðimenn víða um heim og í verkum
þeirra héldu hugmyndir hans áfram að þróast.
Í bók sinni McLuhan and Baudrillard: The
Masters of Implosion (1999) heldur Gary Gen-
osko því fram að kenningar McLuhans hafi lif-
að góðu lífi í verkum franskra fræðimanna á
áttunda og níunda áratugnum þegar hljótt var
um þær vestan hafs. Einkum hafi Jean Baudr-
illard nýtt sér hugmyndir McLuhans í umfjöll-
un sinni um sýndarveruna sem hin rafvæddu
boðskipti hafa skapað. Það sé ekki síst Baudr-
illard að þakka að McLuhan sé nú aftur á
hvers manns vörum.
McLuhan, sýndarveran
og stiklutextinn
McLuhan gerði sér of rómantískar hug-
myndir um rafvæðinguna, að margra mati –
og það má að vissu leyti til sanns vegar færa
að heimsþorpið hafi verið afdankaður húm-
anismi, ógagnrýnin tæknirómantík. Kenning
McLuhans um rafvæðinguna gerði ekki ráð
fyrir því að sambúðin í heimsþorpinu gæti orð-
ið rafmögnuð, til dæmis ef hún myndi raska
hefðbundnum valdahlutföllum. Þeir sem ekki
höfðu trú á að ráðandi efnahagsleg og pólitísk
öfl væru tilbúin til að láta nýrri tækni eftir að
dreifa valdinu, eins og McLuhan taldi að hún
myndi gera, bentu á að nálægðin og frelsið
sem auðveldari og hraðari boðskipti áttu að
skapa gætu hæglega snúist upp í andhverfu
sína.
Gagnrýnislaus afstaða McLuhans til mögu-
leika hinnar nýju rafvæddu miðlunar var ein
ástæða þess að vinsældir hans döluðu svo
mjög um og upp úr 1970. Byltingargjörn 68-
kynslóðin hélt fram róttækri gagnrýni á
ríkjandi valdakerfi og var ekki jafn trúuð á að
tæknin myndi leysa vandamál heimsins og
McLuhan. Í kenningu hans skorti til dæmis
raunhæf svör við því hvernig ætti að bregðast
við aukinni samþjöppun valds og fjármagns í
heimi sem tæknin gerði sífellt minni. Í eyrum
þessara gagnrýnenda hljómuðu kenningar
McLuhans eins og trúarsetningar og á það
hefur reyndar verið bent að það myndi litlu
breyta um innra samhengi þeirra þótt í stað
„rafmagns“, „miðils“ og „heimsþorpsins“
væru sett hugtökin „heilagur andi“, „guð“ og
„Róm“.
Guy Debord, einn af kennismiðum 68-bylt-
ingarinnar, gerði einnig gys að heimsþorpi
McLuhans og sagði að „hefðarveldi ríkti iðu-
lega í þorpum, ólíkt stærri bæjum“, auk þess
sem „einangrun, hnýsni, leiðindi og illkvittnar
gróusögur“ einkenndu mannlíf þess. En Deb-
ord, sem var einn af hinum svokölluðu aðstæð-
ingum (e. situationists) og gerði (kapítalískt
fjölmiðla-) samfélag sýndarinnar eða sjónar-
spilsins að umfjöllunarefni í frægri bók, La
société du spectacle (1967), benti líka á það
fyrstur manna í ritinu Comments on the Soc-
iety of the Spectacle (1990) að McLuhan, þessi
„fyrsti forsvarsmaður sýndarsamfélagsins,
sem virtist vera sannfærðasti fáviti aldarinn-
ar, snerist hugur þegar hann loksins áttaði sig
á því árið 1976 að fjölmiðlarnir ælu á óskyn-
semi og tími væri kominn til að takmarka
starfsemi þeirra“. Það er hins vegar merkilegt
að fjölmargir þeirra sem hafa tekið upp kenn-
ingar McLuhans hin síðari ár og notað þær til
að fjalla um samfélag sýndarverunnar á öld
stafrænna boðskipta hafa litið fram hjá þess-
ari afstöðubreytingu McLuhans. Í anda The
Gutenberg Galaxy hafa margir þessara fræði-
manna fagnað stafrænu upplýsingabylting-
unni sem frelsandi afli en eru þar með að stíga
í sama (pólitíska) pyttinn og McLuhan gerði.
Að auki er sýn þeirra álíka takmörkuð – það
fer til dæmis fram hjá þeim að hin stafræna
tækni hefur augljóslega aukið möguleika á að
stýra neyslu almennings, valfrelsi fólks er að
hluta til blekking. Þannig má segja að vin-
sældir McLuhans séu enn á ný að nokkru leyti
byggðar á ákveðnum misskilningi eða einföld-
unum á kenningum hans.
Dauða McLuhans bar að aðfaranótt gaml-
ársdags árið 1980, í dögun áratugarins þegar
örgjörvinn og kísilflagan urðu til, Bill Gates
kom fram á sjónarsviðið og einnig Apple,
Netscape og mótaldið sem færðu okkur öld
einkatölvunnar, Netsins, veraldarvefjarins og
sýndarverunnar. Allt voru þetta nýjar tækni-
legar framlengingar á taugakerfi mannsins og
þótt McLuhan hafi aldrei farið inn á spjallrás
eða átt í tölvupóstsamskiptum eða hlaðið niður
texta og myndum og sjónvarpsefni af Netinu
eða hlaupið um í sýndarveruleika þá áttuðu
menn sig á því að það mátti nýta kenningar
hans til þess að skilja um hvað öll þessi undur
snerust. McLuhan hefur jafnvel verið kynntur
sem boðberi hinnar stafrænu upplýsingabylt-
ingar, sem afturgenginn hvatamaður að sam-
félagi sýndarverunnar og spámaður netvið-
skiptanna. Sjálfur leit hann hins vegar aldrei á
sig sem einhvers konar sjáanda. Kenning hans
og aðferð gekk þvert á móti út á að rýna í
sögulega þróun um merkingu (miðla) samtím-
ans. Þannig hefði hann að öllum líkindum
haldið því fram að tölvan notaði tækni ritvél-
arinnar og inntak hennar væri hið sama og
sjónvarpsins, símans, símbréfsins og dag-
blaðsins.
Orðræða síðustu ára um sýndarveruna hef-
ur að vissu leyti lifað sjálfstæðu lífi, hún hefur
ekki endilega fjallað um eðli þeirrar tækni
sem gerir okkur kleift að upplifa „raunveru-
lega“ sýndarveru. Í anda McLuhans hefur hún
hins vegar þegar best lætur bent á áhrif þeirr-
ar fjölmiðlatækni sem við búum við. Þannig
hefur títtnefndur Jean Baudrillard verið í
hlutverki strákpjakksins í sögunni um nýju
fötin keisarans þegar hann hefur til dæmis
haldið því fram að Flóastríðið hafi aldrei átt
sér stað, það sem við sáum í sjónvarpinu hafi
einungis verið táknmyndir stríðs, endurfram-
leiddar úr draumasmiðjum Hollywood.
Sjálfur lýsti McLuhan reyndar eins konar
ofurveruleika (hugtak fengið úr smiðju Baudr-
illards og vísar til hvarfs veruleikans) er hann
sagði að rafvæddir fjölmiðlar myndu eyða til-
finningu mannsins fyrir tíma og rúmi og skapa
umhverfi þar sem öll skynsvið mannsins eru
jafn virk, rétt eins og þau voru fyrir daga
prentsins, í ættbálkasamfélaginu þar sem lík-
aminn endurspeglaði heiminn og öfugt, mað-
urinn gat haft áhrif á náttúruna með tungu-
málinu og galdramenn læknuðu meinsemdir
með seiði orða. Í skrifum hans fólst líka
óvæntur fyrirboði um það hvernig hið ritaða
mál myndi þróast í nýju umhverfi raf- og
tölvuvæðingar. Michel A. Moos, sem er einn af
framsæknustu sporgöngumönnum McLuhans,
hefur bent á að hin óreiðu- og brotakennda
framsetning hans á efni bóka sinna sé ekki
ósvipuð stiklutexta (e. hypertext) Netsins.
Stiklutextinn er án upphafs og án endis rétt
eins og bækur McLuhans, hann er opið kerfi
og hirðir ekki um línulega framsetningu, líkt
og hið prentaða mál, heldur byggist á fjölrása
tengingum, ekki ósvipað hinu mælta máli sem
var jú frumgerð bóka McLuhans. Moos sýnir
fram á hvernig inntak (bókar)forms eða miðils
McLuhans setur hann í samhengi við kenn-
ingar póststrúktúralista á borð við Roland
Barthes, Michel Foucault, Jacques Derrida og
Donna Haraway um tungumálið og þekk-
inguna og hugmyndir póstmódernista eins og
Baudrillard, Paul Virilio og Deleuze og Guatt-
ari um samspil táknmynda og veruleika. Raf-
væðingin braut upp hina línulegu framsetn-
ingu prentsins og bjó þannig rituðum texta
nýtt form (sem er samkvæmt kenningum
McLuhans sömu ættar og hið talaða orð).
Þessi nýja tegund texta endurspeglast í kenn-
ingum fyrrnefndra fræðimanna og í stiklutext-
anum þar sem hin línulega og röklega end-
urspeglun á veruleikanum er brotin upp eða
afbyggð, svo notað sé hugtak frá Derrida.
Moos bendir með öðrum orðum á að miðill
McLuhans (prentið) sé í raun merking hinnar
nýju raf- og stafrænu tækni. Með svolitlum út-
úrsnúningi mætti jafnvel halda því fram að
McLuhan sé merking umhverfis okkar um
þessar mundir.
throstur@mbl.is