Pressan - 01.12.1988, Blaðsíða 10

10
Fimmtudagur 1. desember 1988
Ritstjórinn Bryndis önnum kafin á ritstjórn tímaritsins Nýs lífs.
eftir með Aldísi. Ég hef þó grun
um, að mamma hafi tekið af hon-
um ráðin.
HEFÐI NOKKUÐ BREYST?
Fjöldamörg bréf Bryndísar
Schram og Jóns Baldvins, manns
hennar, eru birt í bókinni um Bryn-
dísi. Þau eru frá ýmsum tímum og
skrifuð íýmsu sambandiþegar þau
hafa verið á sitt hvorum staðnum.
Góð dœmi um bréf Jóns Bald-
vins er til dœmis að finna í kafla
sem heitir Einsemd í útlöndum, en
hann tengist veru Jóns í Skotlandi
til framhaldsnáms í byrjun sjöunda
gratugarins.
Gefum Jóni Baldvin orðið:
Edinborg 27.1. ’63
„... þessa daga síðan þú fórst
(það er reyndar heil eilífð) hafa efa-
gjarnar hugsanir sótt að mér úr öll-
um áttum. Mínir nýju fylgifiskar,
nagandi efi, þunglyndi og sjálfsó-
ánægja, hafa sótt fast að mér. Dag-
arnir hafa liðið án þess ég hafi í
höfuðverk og hálfdasaður, eins og
taugakerfið ynni ekki nema með
hálfum afköstum.
Allt í einu stirðnaði ég upp af
skelfingu; og í sama vetfangi rann
sljóleikinn af mér og hvarf, eins og
dögg fyrir sólu: Olíuofninn stóð í
björtu báli! Það var engin furða
þótt loftið væri þykkt; það var
hlaðið af Iitlunr svörtum sótögnum.
Herbergið var því sem næst svart.
Samt var ekkert brunnið. Mér tókst
einhvern veginn að slökkva eldinn
— ég man ekki hvernig. Morgun-
verkin urðu þau að þvo þykkt sót-
lagið af með vítissóta. Þetta var
klukkan rúmlega fimm. Útvarpið
sagði frá því í morgunfréttum að
þrennt hefði brunnið inni í eldi (sem
stafaði af olíuofni) suður í Porto-
bella. — Undarleg örlög væru það
að kafna í „stofureyk,“ svona
ungur. Hefði nokkuð breytzt? ...“
Islensk stjórnmálasaga getur
vissulega svarað þeirri spurningu
játandi. Og ekki síður aðalpersóna
bókarinnar.
Fjölskyldan: Bryndis og Jón með börnunum Glúmi, Kolfinnu, Snæfríði og Aldísi.
betri og meiri en annað fólk. Hún
æðraðist aldrei og umbar allt. Við
tvær eigum kannski fátt sameigin-
Iegt og höfum lifað ólíku lífi, en
engri annarri mundi ég fremur vilja
Iíkjast en ömmu.
Það er sagt um börn, að synir
kveðji föðurhúsin við hjónaband,
en dæturnar fari i raun og veru'
aldrei alveg að heiman. Þetta er
kannski skýringin á því, að ég
kynntist föðurafa og ömmu á allt
annan hátt og aldrei eins náið og
móðurforeldrum mínum. Við
heimsóttum þau í vesturbæinn á
sunnudögum, i sparifötunum,
hrein og strokin. Á heimili þeirra
lagði mamma metnað í að sýna
tengdamóður sinni hversu prúð og
kurteis við værum og leit til okkar
með reiðisvip, ef við bærðum á
okkur. Þó að afi Ellert og amma
Magðalena væru líka af alþýðu-
fólki komin, höfðu þau annað yfir-
bragð en hinn afi og amma. Þau
höfðu unnið sig upp.
Afi, bláfátækur munaðarleysing-
inn, hafði aflað sér menntunar og
orðið þekktur skútuskipstjóri.
Hann og amma áttu lítið hús i einu
virðulegasta hverfi borgarinnar og
fóru aldrei út á götu öðruvísi en að
hún væri í peysufötum og hann með
staf og hatt. Amma hafði eignast
fjóra syni og eina dóttur með afa.
Hún var sterkur persónuleiki, og
börn hennar virtu hana mikils.
Afi var löngu hættur á sjónum,
þegar ég kynntist honum. Um tíma
rak hann seglaverkstæði ásamt
félaga sínum Finni Finnssyni, skip-
stjóra, þar sem nú er Naustið, en
þegar hér var komið sögu, stytti
hann sér stundir með löngum
gönguferðum, teinréttur og svip-
sterkur, svo að orð fór af. Afi Ellert
var einlægur sjálfstæðismaður og
dáði Ólaf Thors umfram aðra
menn. Það átti eftir að valda smá-
vandræðum tveimur áratugum
seinna, þegar eftirlætið hans tók
saman við son Hannibals, erki-
fjandans! Aumingja afi, þó að ég
hafi verið afskaplega hænd að
honum og viljað allt fyrir hann
gera, þá gat ég ekki látið það eftir
gyllta sveitina. Ég skynja að ég er
eiginlega ekki lengur viðstödd, ekki
lengur hluti af samtalinu. Hún er
horfin aftur í annan tíma. Eg virði
hana fyrir mér og verð þess skyndi-
lega áskynja að það líður ákveðin
reynsluró yfir þetta annars líflega
andlit. Einhvern veginn hef ég
aldrei getað ímyndað mér Bryndísi
með þannig augnaráð. Andlit henn-
ar, sem alltaf hefur minnt mig á
kvikmyndatjald, — svo fullt af Iífi,
svo lýsandi af tilfinningum, svo
leikrænt, — er skyndilega svo rólegt
og stillt eins og tíminn hafi kippt
henni til baka og ætli að halda
henni þar um stund. Hvern er hún
að spyrja — sjálfa sig? Hún ber svip
þeirrar manneskju sem sér og veit
að ekki verður aftur snúið, og
kannski er ekki-neins að sakna né
heldur iðrast. Minningarnar eru
það veganesti sem lífið hefur fært
henni, reynslan sú undirstaða sem
hefur veitt henni sannasta sjálfs-
þekkingu.
— „Árin fram til þrítugs eru mín
erfiðustu ár. Þó var ég í blóma lífs-
ins. Ég vissi ekki hvað ég ætlaði að
gera við þetta líf, átti hvergi sama-
stað, æddi úr einu í annað. Ætlaði
ég að dansa? Það var það sem ég
þráði, en vissi um leið að var úti-
lokað. Það var einfaldlega ekki
grundvöllur fyrir því að gerast
dansari hér heima. Hvílík tog-
streita! Og hvílíkt öryggisleysi!
Við Jón Baldvin komumst ekki
út haustið eftir. Það varð gengisfell-
ing og við áttum einfaldlega ekki
peninga. En amma — elsku amma
— lét ekki á sér standa. Hún stóð
upp gamla konan og sagði: Gerið
þið svo vel. Þið megið vera í íbúð-
inni minni í vetur. Það var sólríka
íbúðin hennar á Háteigsvegi.
Jón hafði ætlað í lögfræði í há-
skólanum, lét innritast en þoldi
ekki við nema í tvo daga. Ég var
hins vegar ráðin við Þjóðleikhúsið
sem dansari og kennari.“
Síðar í sama kafla segir Bryndís:
„Við Aldís vorum mikið tvær
saman þennan vetur. Ég kom henni
ekki á dagheimili strax og þess
hugsa um að afla mér peninga —
vildi komast burt um sumarið. Ég
ætlaði til Parísar á dansnámskeið,
og þeirri ákvörðun varð ekki hagg-
að, þó að Jón Baldvin væri kominn
aftur. Ég vildi komast burt — líka
burt frá honum.
Að loknum vinnudegi settist ég
oft inn á Mokka. Þar hitti ég eitt
sinn ungan mann, framandi í útliti
með gítar undir hendinni. Hann var
katalónskur höfðingjasonur og
hafði flúið land til að komast hjá
herskyldu. Þetta var Baltazar, list-
málari. Stundum kom hann heim
og spilaði fyrir félaga mína angur-
vær lög og seiðandi.»Við Baltazar
vorum bara vinir. Hann var svo um-
komulaus, aleinn í fjarlægu landi.
Skömmu seinna kynntist hann
ungri listakonu, Kristjönu, kvænt-
ist og er fyrir löngu orðinn einn af
okkur.
Á Mokka var alltaf fullt hús og
mikið drukkið af kaffi. Þarna sátu
daglangt íslenskir bóhemar, á borð
við frænda minn, Jón Engilberts,
Thor Vilhjálmsson, Þorgeir Þor-
geirsson og ótal fleiri. Allt voru
þetta fyrirferðarmiklir menn með
heimsborgaralegt yfirbragð. Þeir
gengust upp í því að hafa ungar
stúlkur i aðdáendahóp sínum og
blésu út af visku og þekkingu í
þeirra viðurvist. Ég gekk alltaf
svartklædd á þessum árum, með
slegið hár og alpahúfu. Kannski
áhrif frá Ástu Sigurðar eða Juliette
Greco. Mér leið betur á sáhnni en
árið áður, aftur komin í mitt gamla
umhverfi, hafði fast land undir
fótum. Það var bara Jón Baldvin
sem kom róti á tilfinningalífið.
Jæja, svo kom hann. Eitt kvöld-
ið, skömmu eftir páska, þegar ég
hafði gefið upp alla von, birtist
hann allt í einu. Fullorðinslegur,
framandi og uppfullur af ferskum
hugmyndum utan úr heimi. Hann
var ómótstæðilegur, og á svip-
stundu gleymdist allt sem var liðið.
Við vorum aftur tvö ein.
Mánuði seinna tók ég mér far
með Gullfossi og skildi Jón Baldvin
og fyrirgaf allt. Hendur hennar
voru mjúkar og nærfærnar. Samt
hafði hún aldrei hlíft þessum hönd-
um. Þegar afi var atvinnulaus fór
hún í síldarsöltun og hafði mömmu
með sér eða réð sig í kaupavinnu
austur í sveitum.
Þegar ég man eftir henni, var hún
sífellt að kemba, spinna eða prjóna
úr ullinni. Hún átti viðskiptavini
um allan bæ, sem keyptu af henni
sokka, vettlinga, svo að ég tali nú
ekki um sjölin, sem voru lista vel
gerð. Henni féll aldrei verk úr
hendi. í hennar augum var það tákn
um leti og iðjuleysi að sitja með bók
í hendi. Bækur voru lesnar á tylli-
dögum og við hátíðleg tækifæri.
Það hefur eflaust verið hin mikla
lifsreynsla ömmu sem gerði hana
honum að sleppa hendinni af Jóni
Baldvin."
HVAÐ SKAL GERA VIÐ ÞETTA
LÍF?
Bókin um Bryndísi Schram skipt-
ist ífjóra meginhluta sem bera heit-
in: Æska og uppvöxtur, Svíða sætar
ástir, I faðmi fjalla blárra og í
stormum sinnar tíðar.
I öðrum hlutanum er meðal
annars kafli sem ber yfirskriftina:
Hvað skal gera við þetta líf? Hann
hefst svona:
Af hverju var ég ekki heima hjá
mínu barni? Er ég svona óskaplega
eigingjörn?
Hún situr við gluggann á sumar-
bústaðnum og horfir út yfir sól-
vegna varð ég að hafa hana með
mér í leikhúsið. Ég man ekki til
þess, að nokkur hafi amast við
henni. Hún var Ijúf og skynsöm og
sat bara og gleypti í sig það sem
fyrir augu bar.
Rétt eftir að Jón Baldvin fór til
Póllands gerðist ég dansari á síð-
kvöldum á Borginni. Auðvitað gat
ég ekki tekið barnið með mér þang-
að, svo ég var vön að Ieggja hana
snemma í rúmið og fara svo, þegar
hún var sofnuð. Oftast var ég ekki
nema eina klukkustund fjarver-
andi, þó það kæmi fyrir að ég væri
kærulaus. Nágrannarnir sögðu mér
seinna, að þeir hefðu stundum
heyrt hana gráta og kalla á
mömmu. Auðvitað var ég ábyrgð-
arlaus og eigingjörn. Ég var bara ^ð
Skólameistarinn Bryndis við braut-
skráningu nemenda við Mennta-
skóiann á ísafirði.
rauninni getað einbeitt mér. Eg hef
sótt tíma, og það hefur ekki orðið
til að bæta skapið eða tendra eld-
móð, eins og þú getur kannski skilið
(úr því sem komið er). Settar bækur
hafa verið eitur í mínum beinum.
Ég hef vakað fram eftir; gengið um
gólf; reykt heil ósköp. Og hugsað og
dreymt; og hvað eftir annað hef ég
reynt að berja mig til hlýðni við rút-
ínu, án þess þó að geta einbeitt mér.
í heila þrjá daga var ég algerlega
upptekinn af Joyce, í þessu hugar-
ástandi er ens og maður uppgötvi
hann að nýju; skilji hann nýjum
skilningi ...
Þú segist vera vonlaus og ein-
mana, vinur. Okkar Korre-
spondense er sannarlega trúverðug-
ur aldarspegill! Og þú segist trúa á
mig! Guð hjálpi þér, Bryndís mín:
There is a faith still stranger than
the faith of the disciple in his
master: the faith of a master in the
disciple, who will betray him
(Joyce: The Exiles) ... En hvers
vegna vonlaus? Ekkert hefur grafið
undan þínu sjálfstrausti (nema ég,
og þá aðeins til að byggja upp á
traustari grunni); þú hefur einmitt
uppgötvað nýtt svið fyrir hæfileika
þína. Og þú ert eins frjáls og kona
getur orðið ...
6.2. ’63
... í nótt var ég nærri dauður;
þegar ég kom af safninu í gær-
kvöldi var héla á gluggum. Rakur
nístingskuldi vafðist um mann eins
og blaut klæði. Þegar ég skreiddist
upp í rúmið gat ég heyrt nötrið í
tönnunum í eins reglubundnum
takti og pústið í járnbrautarlestinni
sem þýtur framhjá kl. hálftvö. Mér
gekk illa að sofna; svaf órótt og
vaknaði — í martröð. Mér var
þungt um andardrátt og löðrandi
sveittur. Eitthvað var ekki eins og
það átti að sér; ég var með þungan