Pressan - 21.04.1993, Blaðsíða 7

F R ETT I R
Miðvikudagurinn 21. apríl 1993
PRESSAN 7
Síðastliðinn fimmtudag dæmdi Héraðsdómur
Reykjavíkur mann á fertugsaldri tilsexmánaða
fangavistar, þarafþrjá mánuði skilorðs-
bundna, fyrir ofsóknir og líkamsárás. Hafði við-
komandi áður orðið uppvís að því að ofsækja
konu, séralgerlega óviðkomandi, og fjölskyldu
hennar í hartnær tuttugu ár. Gekk ágangur
hans fram úr hófi og lauk með því að hann
ruddistinn á heimili fullorðinna foreldra kon-
unnar og veitti þeim áverka. Maðurinn er af
geðlæknum talinn sakhæfur en þjáist afper-
sónuleikatruflunum og er haldinn sjúkdómi er
nefnist erotomania eða ástaræði.
Lára Halla Maack réttargeðlæknir:
Einkenni frekar
en sjúkdómur
„Erotomaniu er erfitt að út-
skýra í stuttu máli, en um er
að ræða einkenni frekar en
sjúkdóm. Oftast kemur hann
fram í geðklofa og lýsir sér á
þann veg að sjúklingurinn er
sannfærður um að viðkom-
andi elski hann, ekki að hann
sé ástfanginn af viðkomandi.
Erotomania er alls ekki svo
sjaldgæf, en algengt er að
áberandi aðilar í þjóðfélaginu;
leikarar, söngvarar og stjórn-
málamenn, verði varir við
þessa einstaklinga.
Ef sjúklingur fær enga með-
höndlun er þetta viðvarandi
og versnandi ástand, en eroto-
mania er ekki ólæknandi og er
einkennum oft haldið niðri
með lyfjum og læknisviðtöl-
um. Áhrif meðhöndlunar fel-
ast í því að hegðan sjúklings
breytist þó svo hugmyndirnar
sjálfar hverfi ekki. Sjúklingur
lætur þá af hátterni sínu gagn-
vart þeim sem hann er upp-
tekinn af, jafnvel þótt hann
trúi því enn að viðkomandi
elski hann. Hann gerir ekkert í
því lengur og lítur á það sem
hverja aðra staðreynd.“
Rekja má fyrstu símhringing-
ar mannsins á heimili konunn-
ar aftur um átján ár, til ársins
1976. Á þeim tíma bjó hún í for-
eldrahúsum og urðu foreldrar
hennar, vinir og aðrir vensla-
menn af þeim sökum fyrir
samskonar ónæði af hans völd-
um. Sérstaða málsins felst fyrst
og fremst í því að engan veginn
var, eða er, um kunningsskap
að ræða þeirra á milli og einu
sjáanlegu tengslin má rekja til
tilviljunarkenndra samskipta er
þau áttu á menntaskólaárum
sínum. Maðurinn var því alls
ókunnugur konunni þegar
hann hóf að valda henni ónæði
með símhringingum og síðar
með ágengni á götum úti.
Atferli mannsins var hvim-
leitt allt frá upphafi en ekki þótti
ástæða til að óttast hann fyrr en
óæskileg hegðun hans ágerðist
fyrir nokkru. Símhringingar
urðu tíðari, hann sat um hús
konunnar og einnig fregnaðist
að hann fylgdist með ferðum
hennar og fjölskyldu hennar.
Gerði hann sér ýmsar grillur
um samband þeirra og hafði
jafnframt í hótunum, léttvæg-
um sem alvarlegum, en ekki var
þá vitað hvort alvara lá að baki
orðum hans. Ranghugmyndir
hans gengu ffam úr hófi og seg-
ir í dómnum að hann hafi um
tíma búið í sömu götu og for-
eldrar konunnar til að geta
fylgst betur með daglegu lífi
þeirra. Eftir Margréti Bárðar-
dóttur yfirsálfræðingi er haft í
vitnastúku að „ólíklegt sé að þar
sé um tilviljun að ræða þar sem
ákærði hafi sýnt harðnaðan vilja
og skipulagningu í aðgerðum
sínum“. Margrét gerði sálffæði-
legt mat á manninum.
Þá fyrst tók þó steininn úr
þegar ónæði var orðið svo stöð-
ugt að tjölskyldunni var ekki
lengur vært á heimili sínu.
Hringdi maðurinn að nóttu
jafnt sem degi seint í janúar-
mánuði og ffam í byrjun febrú-
armánaðar á þessu ári og hafði
ýmist í hótunum eða skellti á. I
dómnum segir: „Ákærði vildi
skýra þessi símtöl þannig, að
hann var kominn tilfinninga-
lega úr jafnvægi og haldinn
ranghugmyndum... skýrði
[hann] svo frá að hann hafi
magnað með sér ranghug-
myndir og misskilning varð-
andi fjölskyldu [hjónanna].“ I
framhaldi af ásókn mannsins
var kæra á hendur honum lögð
inn til Rannsóknarlögreglu rík-
isins, sem sá sig knúna til að'
veita viðkomandi áminningu
vegna þess hversu hátterni hans
hafði ágerst ffá því um áramót.
I lögregluáminningu felst ekki
refsing sem slík, en er skilyrði til
refsiábyrgðar og saksóknar. Lét
ákærði ekki af hátterni sínu
þrátt fyrir áminninguna.
Veittist að foreldrum
konunnar
Foreldrar konunnar höfðu
því varann á þegar dyrabjöll-
unni var hringt um sjöleytið að
kvöldi fimmtudagsins 19.
febrúar. I dómnum segir: „Vitn-
ið [konan] kvaðst hafa haft sér-
stakan vara á sér þennan dag
vegna hótana ákærða í garð fjöl-
skyldu hennar. Vitnið kvaðst
hafa aflað sér upplýsinga um
það hvernig bifreið ákærða leit
út, kvaðst vitnið hafa litið út um
gluggann og ekki talið sig sjá
biffeið hans. Vitnið kvaðst hafa
kallað til eiginmanns síns að
óhætt væri að opna. Hafi...
[eiginmaðurinn]... opnað til að
gægjast fram fyrir en þá var
ákærði kominn inn og ætlaði að
ryðjast inn... Hafi þarna komið
til mikilla átaka á milli þeirra.“
Hafði konan áttað sig á að um
umræddan mann væri að ræða,
kannaðist við hann af ljósmynd,
og hrópaði til eiginmanns síns
að þar væri maðurinn kominn.
Hótaði maðurinn að „ganga
endanlega ffá“ þeim hjónum og
kom til harkalegra átaka milli
mannanna. Húsráðandi náði að
skella manninum niður og gerði
tilraun til að halda í hann þar til
lögregla kæmi á vettvang, en
manninum tókst að losna og
hlaupa út. Húsráðandi reyndi
að veita manninum eftirför en
hann stökk inn í bíl sinn og ók á
brott. Bar hann manninum að
vonum ekki vel söguna og kvað
hann hafa verið æstan mjög og
taldi sig hafa ástæðu til að óttast
hann, ekki sfst í Ijósi fyrr-
greindra hótana. Maðurinn var
handtekinn umrætt kvöld og
vistaður á geðdeild Borgarspít-
ala vegna fyrirhugaðrar sjálf-
ræðissviptingar, en var útskrif-
aður sex dögum síðar, án þess
að hann hefði að heimili að
hverfa eða vinnu. Eftir þetta hélt
hann uppteknum hætti en var
settur í gæsluvarðhald þegar
ljóst varð að ofsóknum mundi
ekki linna.
Dæmdur sakhæfur
Maðurinn var dæmdur sak-
hæfur, en hann er haldinn per-
sónuleikatruflunum sem hafa
hrjáð hann um árabil og fram-
kvæmdi Högni Óskarsson geð-
læknir geðrannsókn. Er niður-
staða hans svohljóðandi: „Að-
sóknarhugmyndir þær, sem
leitt hafa til ofsókna [ákærða] á
hendur... og fjölskyldu hennar
hafa verið á afmörkuðu sviði
sálarlífs hans og ekki truflað al-
menna dómgreind né hæfileika
til að skynja og túlka umhverfis-
atburði innan ramma raun-
veruleika. Hann hefur getað
sinnt vinnu og séð fyrir eigin
þörfum sínum eins og áður. Þó
svo að [ákærði] neiti eða dragi
mikið úr því, sem hann hefur
gert, þá hefur hann verið sér
nokkuð meðvitaður um áhrif og
afleiðingar gerða sinna... Hann
hefur ekki verið haldinn of-
skynjunum, sem hafa leitt hann
til framkvæmda á þessu sviði
eða öðrum.“
Ennfremur segir Högni að
sjúkdómur sá sem maðurinn er
haldinn nefnist erotomania eða
ástaræði. Sjúkdómurinn getur
tekið á sig ýmsar myndir en
ákveðin sammerk hegðunarein-
kenni má greina sem benda til
sjúkleikans; bréfasendingar,
símaónæði og óvelkomnar
heimsóknir. Að auki er fórnar-
lömbum oft veitt eftirför og
sjúklingar eiga það alloft til að
villa á sér heimildir. Ofbeldis-
hneigð er ekki óþekkt, en engin
regla er þó fyrir því. Einna
merkilegast er að sjúklingurinn
virðist velja fórnarlamb sitt al-
gerlega af handahófi.
Trufluð rauveru-
leikatengsl
Ekki er vitað með vissu hvað
orsakar erotomaniu, en álitið er
að sjúkdómnum valdi margir
samverkandi þættir; erfðaþætt-
ir, geðrænar brotalamir, áfeng-
issýki eða illa þroskaður per-
sónuleiki svo eitthvað sé nefht.
Segir í dómnum að Högni telji
að upptök sjúkdómsins í þessu
einstaka tilfelli megi rekja til
ranghugmynda sem beindust
að konunni og hafi maðurinn
tengt saman ætt þeirra og upp-
runa. Hafi hugmyndir þessar
ágerst síðustu misseri og ýmsir
atburðir orðið til að ýta frekar
undir þær. Margrét kemst að
svipaðari niðurstöðu en segir
ennfremur: „Raunveruleika-
tengsl eru trufluð en einskorð-
ast að mestu leyti við innihald
aðsóknarhugmyndanna. Ekki
koma fram vísbendingar um al-
varlegan geðsjúkdóm. Vægar
vísbendingar um dulda sam-
kynhneigð koma fram.“
Högni segir að í sálfræðipróf-
um komi fram þættir sem
benda til lélegra batahorfa hjá
manninum. Telur hann víst að
refisvist muni ekki hafa mann-
bætandi áhrif á hann og sé vart
til þess fallin að halda aftur af
manninum. Hann álítur jafn-
framt erfitt að segja til um hvort
maðurinn sé hættulegur, en
hann hafi misst stjórn á sér og
það gæti gerst aftur. Að mati
Margrétar er vænlegt að við-
komandi einstaklingur verði
neyddur til að vera fjarri þeim
sem ofsóknir hans beinast gegn.
Hér getur verið um sjúkrahús-
vist, dvöl erlendis, fangelsisvist
eða annað að ræða. Maðurinn
hefur ekki lokið afþlánun refsi-
vistarinnar né heldur er hann
undir eftirliti læknis.
Sjúklingsins
að krefjast
sjálfræðissviptingar
Sjaldgæft er að vart verði við
ofsóknir með svo annarlegum
formerkjum sem þessum, þótt
ofsóknir almennt séu ffáleitt fá-
tíðar. Lögfræðingur í dóms-
málaráðuneytinu segir það al-
farið undir sjúklingi komið
hvort hann leiti sér lækninga
eða krefjist þess að verða svipt-
ur sjálfræði og er þá lögskylt að
skipa honum lögráða mann
sem sér um að koma sjúklingn-
um undir læknishendur. „Sé
dómgreind hans hins vegar
skert er mikið undir þeim kom-
ið, sem verða fyrir áreitninni, til
hvaða ráða þeir grípa. Leita ber
fyrst til lögreglunnar en ef
ástæða þykir til er hægt að leita
eftir sjálfræðissviptingu við-
komandi við aðstandendur eða
félagsmálastofnun, og ef allt um
þrýtur til ráðuneytisins, til að
gera meðferð læknis mögu-
lega.“ Dómsmálaráðuneytið
getur heimilað skammtíma-
sviptingu sjálfræðis í fimmtán
daga, en það er einungis til
bráðabirgða.
Svokallað nálgunarbann er af
mörgum talið vænlegt úrræði í
öllum þeim málum sem of-
sóknum tengjast, en lagahlið
þeirra er afar snúin. Felur bann-
ið í sér að sá sem verður sann-
anlega uppvís að ofsóknum á
yfir höfði sér dómsúrskurð;
skilorðsbundinn að því leyti að í
ákveðinn tíma væri þeim brot-
lega meinað að vera á ferli ná-
lægt heimili, vinnustað, skóla
eða öðrum þeim stöðum sem
brotaþoli væri mikið á. Brot á
þessari grein hegningarlaganna
varðaði fangelsisvist. Hefur
dómsmálaráðune)úið skipað
nefnd sem ætlað er að skoða
framkvæmd málsins, en ljóst
þykir að lagabókstafurinn í nú-
verandi mynd einkennist af fá-
tækt úrlausna í málum sem
þessum.___________________
Telma L. Tómasson