Pressan - 07.10.1993, Blaðsíða 29

V I Ð T A L
Fimmtudagurínn 7. október 1993
Heltekinn af Byron
Bgeroþarfnr
og sikrifa tyrlr
liraudi ogmor
PRESSAN 29
Guðni Elísson er ungur háskólakennari sem nýverið varði doktorsritgerð sína við University ofAustin í Texas. Hann lauk cand. mag
prófi í íslensku á aðeins þremur árum og fór strax utan og hóf doktorsnám í ensku. Það var árið 1987 og Guðni 22 ára.
„Það má segja að það hafi
verið menningarsjokk að
koma í 50.000 manna háskóla
þar sem í enskudeildinni einni
eru 100 prófessorar. En um
leið ákaflega spennandi. Kan-
inn er ólíkur innbyrðis, aust-
urströndin er gjörólík vestur-
ströndinni hvað varðar öll
viðhorf og hugsunarhátt.
Austin er gömul hippaborg og
það er eins og henni hafi verið
varpað úr fallhlíf og hún lent í
miðri Texas. Austin er suðu-
pottur ólíkra menningar-
strauma og mikil partíborg þó
svo að gleðimennskunni sé
viðbrugðið í háskólalífinu.
Það tók mig langan tíma að
venjast því að mæta til gleð-
skapar ldukkan átta og svo áð-
ur en maður vissi voru allir
farnir heim að sofa. En það
má styðja sig við þjóðernis-
hyggjuna: það er litið á íslend-
ingana sem drykkjubolta.
Drykkjumynstur okkar er ger-
ólíkt og reyndar skemmti-
legra. Þarna úti eru menn
dreypandi á rauðvíni og stöð-
ugt að rembast við að ræða te-
óríur. Ég hef farið út með
samnemendum mínum hér
heima og það er ólíkt gjöfulla
en að skemmta sér með sam-
kennurum mínum þar ytra,
sem eru hrútleiðinlegir í sam-
anburði.“
Guðrti fékk Fulbright- og
Thors Thors-styrk til að nema
enskar bókmenntir. Varlahefur
styrknum verið varið í að
kanna partíbceinn Austin?
„Ja, við getum orðað það
þannig að félagslega hliðin er
mikilvæg. Akademían og bók-
menntakreðsan, sem er lokað-
ur heimur, byggist að nokkru
á því að ná þér í sambönd og
ef fólk er duglegt við að koma
sér á framfæri getur það haft
stór nöfn sér innan handar.
Bókmenntaheimurinn er
ákveðið „network“ og fremstu
fræðimennirnir eru duglegir
að hafa samband hver við
annan og bera saman bækur
sínar. Það er ekki í eðli Islend-
ingsins að trana sér fram og
kynna sig fyrir hinum og þess-
um og ég er dæmigerður að
því leytinu. Ég hitti þó nokkra,
svo sem Terry Eagleton, Toril
Moi og aðrar bókmenntafig-
úrur. McGann hitti ég einnig,
en harrn er einn þekktasti Byr-
on-ffæðingur í heiminum. Og
til marks um ólíkt verðmæta-
mat í peningum talið þegar
fræðin eru annars vegar má
nefna að hann er með þetta 20
milljónir á ári.“
Því fylgir kennsluskylda að
stunda doktorsnám og Guðni
kenndi m.a. vampírunámskeið,
hlaut raunar kennsluverðlaun
fyrir. Ætla mcetti að það væri
auðvelt að hverfa í fjöldann í
fimmtíu þúsund manna skóla
en það er lítil hœtta á því þegar
Islendingurinn er staddur í
púrítönsku umhverfi.
„Ég fékk blaðaskrif á mig,
námskeiðið þótti kjamahrun
vestrænnar siðmenningar og
fleira í þeim dúr: Ýmsar fárán-
legar sögur spruttu um mig,
manískar og einkennilegar.
„Hvað það sem ég
segi oggeri, þá
mun ég ekki skapa
nein verðmœti í
þorskígildum. “
Kaninn á erfitt með að skynja
íroníuna í hlutunum, ólíkt ís-
lendingum. Ég var til að
mynda farinn að birtast hin-
um og þessum í draumi, þá að
labba upp og niður veggi og
naga mannabein. Sumir héldu
því fram að ég hefði verið að
kenna við ýmsa háskóla í
Bandaríkjunum frá 1940.
Einnig vom uppi hugmyndir
um að ég væri leiðtogi meðal
„cultista", sem nóg er af
þarna. Þrjú hundruð árum
fyrr hefði ég ekki verið lengi
að enda á bálinu. Þetta kom
við egóið í fyrstu en varð leiði-
gjarnt til lengdar — eftir því
sem sögumar urðu fáránlegri.
Ég er sauðmeinlaus og góð-
gimi mín jaðrar við heimsku-
hátt. Þvf varð ég fljótt við-
kvæmur fyrir þessu. Það vom
gerðar grínmyndir af mér sem
greifanum, en mér er hálf-
partinn illa við að vera stimpl-
aður vampíristi. Það fór að
vísu ekki verulega í taugamar
á mér fyrr en samkennarar
mínir fóm að taka þetta upp,
draga mig út í hom og segja:
„Við vitum nú ýmislegt um
þig“»
„Byron lýgur og
lýgur og stundar
sögulega fölsun sér
til dýrðar ogþað er
ekki annað hœgt
en dást að honum
fyrirþað“
Það er ekki alveg úr lausu
lofti gripið að spyrða Guðna
við kölska, því hann hefur
stúderað satanisma í tengslum
við rannsóknir sínar á Byron.
„Það em til margar tegund-
ir af satanisma og fólki hættir
til að loka augunum og dæma
í blindni. Auk þess hefur verið
ákveðið fjölmiðlafár í kring-
um þessa hluti. Ef við emm að
tala um unglingskrakka sem
eru búnir að taka aðeins of
mikið af eiturlyfjum og hlusta
á Ozzy Osbome og Iron Mai-
den, þá er þeirra aðkoma að
þessu allt önnur en elítunnar
innan þessa. Ég hef ekki sótt
fundi Temple of Set (satan-
istakirkja í San Francisco), en
mér virðist nálgun þeirra á
þetta fyrirbæri vera heim-
spekilegri. Þetta tengist bók-
menntum á þann hátt að sat-
anismi er dramatískur, það er
verið að setja eitthvað á svið,
ritúöl og annað. Satanistar
skapa sér módel og þá sækja
þeir oft í viss þemu, t.d. er Sat-
an Miltons í Paradísarmissi
gott módel og svo er einnig
um hina byronsku manngerð
auk annars úr rómantíkinni."
Það eru margar ráðandi
bókmenntastefnur í Bandaríkj-
unum um þessar mundir.
Þriðja heims bókmenntir, sem
er mjög pólitísk stefna; „Queer
studies, “ eða perrafrœði, eiga
mikið undir sér núna og þann-
ig mœtti lengi telja. Sjálfur að-
hyllist Guðni „New Historic-
ism“.
„“New Historicism“ eða
nýsaga er öðrum þræði ævi-
söguleg. „New Criticism" (ný-
rýni) gerði ævisöguna brott-
ræka úr bókmenntaffæðinni
og þetta eyðilagði Byron. Frá
1910-1930 var nokkuð um
góðar bækur um hann, en síð-
an er lítið sem ekkert um
hann næstu 25 árin. Með
„New Historicism“ verður
Byron mjög spennandi aftur,
enda er Byron sjálfur söguleg
persóna og óaðskiljanlegur
þáttur skáldskapar síns. Það er
ekki ofsagt að segja að hann
hafi mótað margar kynslóðir
rithöfunda. T.S. Eliot sagði
reyndan Byron hefur ekki gef-
ið enskum bókmenntum
neitt. Að segja að Byron hafi
ekki haft nein áhrif er einfald-
lega lygi. Hann hafði áhrif á
Pushkin og Lermontov, sem
sagðist vera hinn rússneski
Byron, og þannig má lengi
telja. Það er eitthvað bogið við
bókmenntastefhu sem útilok-
ar Byron.“
Afhverju má almenningur
ekki eiga sinn Byron ífriðifyrir
stefnum og kenningum? Og í
framhaldi af því, eru bók-
menntafræðingar ekki bara
hrœætur á verkum skálda og
afurðum þjóðfélagsins?
Bókmenntafræðingar eru
ekki sníkjudýr og aðeins léleg-
ir höfundar halda því fram.
Annars læt ég mig þessar
raddir litlu skipta og hef enga
sérstaka þörf fyrir að afsaka
mig og hvað ég geri. Hvað
skiptir máli? Hvað það sem ég
segi og geri, þá mun ég ekki
skapa nein verðmæti í þorsk-
ígildum, en kannski get ég
gefið eitthvað annað og þann-
ig er þjóðfélagið. Menn eru
ekki á sjó vegna samfélags-
kenndar. Þjóðfélagið er ekkert
nirvana og byggist oft á fjand-
samlegum andstæðum. Menn
eiga að hverfa frá þessum
harmóníska hugsunarhætti.
Það er allt £ lagi þótt fólk hat-
ist. Stéttir hatast. Hvað er að
ekki mikilvægt heldur þvert á
móti. Ég skrifa fýrir brauði og
bjór, húsi og fleiru. Auðvitað
trúi ég á ákveðna hluti. En ég
breyti litlu um hagi annarra
og hugsjónastefna í þá áttina
er fánýt. Fólk hefur áhyggjur
af því hvort veiðist nægur
því? Ég er mjög ánægður með
að það er fólk í Iðnskólanum,
því það mun byggja hús fyrir
mig (án þess þó að vera að
gera það fýrir mig, ég gef þeim
pening í staðinn). Ekki það að
íslensk menning sé þekkt fýrir
húsakost. En þjóðfélagið er
ekki á einhverju einu stigi og
það er mikilvægt að hafa
margbrotna menningu. Ég er
ekki að segja að viðurværi sé
þorskur og þar er ég á sama
báti, þótt ég mundi ekki
þekkja muninn á þorski og
ýsu. Én ef það veiðist skítnóg
af þorski, þá verða fleiri stöður
opnaðar í íslenskri bók-
menntaffæði.“
Guðni kennir nú tvo kúrsa
við Háskóla Islands: „Hugtök
og heiti“, sem er inngangsnám-
skeið, og „Kynferði og óhugn-
að“, þar sem vampírur eru
meðal annars viðfangsefnið.
En er Hí ekki blóðlaust fyrir-
bæri?
„Fyrst ber að nefna að Há-
skólinn gegnir veigamiklu
hlutverki í samfélaginu en það
má vissulega út á hann setja.
Fyrir það fýrsta er þetta pen-
ingavesen. Bókasafnið er
skammarlegt. Svo lélegt að
það mundi ekki sæma fimmta
flokks háskóla í Bandaríkjun-
um. Háskólinn sem stofnun á
að styðja við bókmenntir en
hefur í þessu tilliti ekki staðið
sig. Bókasafn á að vera miðjan
og í Austin eru þeir með sex
milljónir binda og þar af 3-4
rekka af íslenskum bókum!
Svo að við snúum okkur að
kennslunni þá kúga háskóla-
kennarar 90% nemenda
sinna. Ég hef verið svo lán-
samur að tilheyra þessum
10% sem sluppu lítið skadd-
aðir, þess vegna er ég háskóla-
kennari núna. Kennarar eiga
náttúrulega að efla með nem-
endum sínum leiðir til þess að
túlka sig.“
/ bókmenntalegu tilliti virðist
allt og ekkert vera að gerast hér
á Islandi. Eftir að femínistamir
voru þaggaðir niður hefiir ver-
ið lítill kraftur í bókmennta-
heiminum á Islandi.
„Hver kynslóð gefur sér
ákveðnar forsendur. Ef við er-
um að tala um stefnuleysi hér,
þá er það einfaldlega vegna
þess að forsendurnar eru
rangar. Við gefum okkur þær
forsendur að stefhur miði að
einhveiju þjóðfélagslegu mik-
ilvægi og við þurfum að af-
reka ákveðna hluti í stað þess
að snúa þessu við og segja að
skáldskapur samtímans sé
innhverfur, hedónískur og
sjálfhverfur. Þá höfum við
ákveðið stefhufar. Skáldskap-
ur er spegill samtímans og
aldamótakynslóðin er hnign-
unarkynslóð, upptekin af
sjálfri sér. Hún er innhverf,
sjálfhverf — við höfum engan
áhuga á því sem er að gerast í
þjóðfélagsmálum. Allt virðist
benda í þessa átt. Berlínar-
múrinn hrundi og ég hugsaði:
„So what?“ Heimssöguleg tíð-
indi héldu athygli minni í
einn klukkutíma! Stefha er Is-
lendingum pragmatísk. Ef
hún er hedónísk, sjálfhverf, ef
hún er nautnafull, ef hún
miðar eingöngu að því að
uppfýlla nautnir — þá er það
stefnuleysi? Ég held að við ná-
um aldrei að skýra samtíðina
með þeim hugsunarhætti."
Guðni hefur dvalið erlendis í
sex ár og forvitnilegt að heyra
hvemig íslenskt þjóðfélag horfir
við honum eftirfjarvemna.
„Mér gremst mest smá-
þjóðarkomplexinn við íslend-
inga sem felst í afneituninni á
því að við erum smáþjóð og í
öðru lagi í því að það skín allt-
af í gegn. Við sjáum íslenska
stjórnmálamenn sleikja upp
erlend smáfýrirtæki sem væri
óheyrt alls staðar annars stað-
ar úti í heimi. íslendingar vilja
líta á sig sem leiðtoga, sem
eitthvað sem mark er á tak-
andi í samfélagi þjóðanna. Ég
heyrði um daginn að það væri
mikill heiður fýrir íslendinga
að Jón Baldvin ávarpaði þing
Sameinuðu þjóðanna á fyrsta
degi þingsins. Hver heldur þú
að hlusti á Jón Baldvin? Þetta
er bara lygi. Og hver heldur
þú að myndi orða þetta svona
meðal stórþjóðanna? Við get-
um ekki reynt að keppa við
milljónaþjóðir. Ég greini am-
erísk áhrif í öllu hér. Sjónvarp,
útvarp, skemmtanahald er
öpun á bandarískum fyrir-
bærum. Ég vil ekki benda og
segja: við eigum að innleiða
þetta en ekki hitt, það er bara
nasismi. Það sem skiptir máli
mun alltaf á endanum ná yfir-
burðum og lifa — en það er
jú kannski nasismi líka.“
„Ég er sauðmein-
laus oggóðgirni
mínjaðrar við
heimskuhátt.“
Mótsagnirnar þrífast t öllu.
Guðni segist vera byronisti en
jafnframt heldur hann því
fram að byronistar þrífist ekki í
nútímanum. Ritgerð Guðna
„Byron & Poetic Action - A
study in Mobility“ hefur vakið
eftirtekt og hann á að flytja
fyrsta fyrirlesturinn á Byron-
þittgi í Toronto 29. desember.
„Það er heiður fýrir mig, ég
er eini óþekkti fyrirlesarinn.
Ég vona bara að ég hafi efni á
að fara. Ég efast um að þar
breyti nokkru um að unnusta
mín er einkaritari forstjóra ol-
íufýrirtækis í Dallas sem hét til
langs tíma Ewing Oil. Hún er
reyndar væntanleg núna á
næstunni og það verður gam-
an að kynna hana fyrir ís-
lenskri menningu. Næstu tvö
árin verð ég að vinna að Byr-
on hér heima og á Englandi til
að auka við doktorsritgerðina.
Ætlunin er að gefa hana út en
hún er ekki tilbúin til útgáfu
enn að mínu viti. Ég er að lesa
ákveðnar frumheimildir sem
enginn hefur lesið markvisst
áður. Ég er að sýna fram á
hvernig Byron meðvitað skóp
goðsöguna um sjálfan sig.
Hann lýgur og lýgur og stund-
ar sögulega fölsun sér til dýrð-
ar og það er ekki annað hægt
en dást að honum fýrir það.“
Jakob Bjarnar Grétarsson