Tíminn Sunnudagsblað - 04.03.1962, Blaðsíða 13

klaustrinu um nokkur ár eftir
þetta, því að annálar greina meðal
annars, að árið 1343 hafi Ormur
biskup Áslákssqn fangað þrjá bræð
ur á Möðruvöllum fyrir sakir, er
hann gaf þeim, og sett þá í járn.
1 lclaustraritgerð sinni í Tímariti
Bókmenntafélagsins 1887 telur séra
Janus Jónsson upp átta príora, er
verið hafi á Möðruvöllum. Síðastur
þeirra var Jón Finnbogason, er tók
við embætti 1524 og hélt þvi til
dauðadags 1546. Voru þá aðeins fá ár
til fullra siðaskipta, og með lífláti
Jóns biskups Arasonar var endir
bundinn á kaþólskan sið hér á
landi og öll klaustur lögð niður, en
eigur þeirra gengu til konungs
Möðruvallaklaustur var mjög auð-
ugt að jörðum, og fylgdu því, er
það var lagt niður, sextíu og sjö
jarðir, og munu fá klaustur hafa
verið auðugri að löndum. Um helm
ingur þessara jarða var í Eyjafjarð-
arsýslu, einkum í Svarfaðardal, Ár-
skógsströnd og núverandi Arnar-
neshreppi og raunar enn viðar um
sýsluna svo og annars staðar á
Noröurlandi. Fjársýsla hefur því
hlotið að vera snar þáttur í rekstri
Möðruvallaklausturs, og vafalaust
hefur ekki kveðið minna að ver-
aldarumsvifum ráðsmannsins en
andlegri sýslan príors og munka.
líöfuðstaður Norðurlands
Eftir siðaskipti líða svo rúm 230
ár, að Möðruvallastað, ber vart
hærra í .andssögunni en önnur
höfuðból og prestssetur. En árið
1783 rís staðurinn til þeirrar virð-
ingar að verða i raun og veru höf-
uðstaður Norðurlands, og hélzt svo
urn níutíu og eitt ár, eða til 1874.
á 18. öld var æðstu stjórn lands-
ins svo fyrir komið, að efstur i
valdastiganum var hinn svonefndi
stiftamtmaður, og völdust til
þess embættis danskir aðalsmenn,
sem hvorki voru skyldir til né töldu
það köllun sína að hafa fast aðset-
ur á Islandi. Fulltrúi stiftamtmanns
var amtmaður, sem sat á Bessa-
stööum. Var hann því í raun æðsti
valdsmaður landsins.
Um 1770 voru allmikil umbrot i
dönskum stjórnmálum, og skipaði
stjórnin þá svonefnda landsnefnd
til þess að rannsaka þjóðarhag is-
lendinga og gera tillögur til úrbóta
í efnahags- og stjórnarmálefnum
landsins. Þessi nefnd vann mikið
starf og gerði margvíslegar tillögur,
sem hér verða ekki raktar, en geta
verður þó þeirrar tillögu nefndarinn-
ar, sem snerti beinlínis sögu Möðru-
valla í Hörgárdal.
Nefndin lagði til, að stiftamt-
maður yrði skyldaður til þess að
búa á íslandi, að minnsta kosti
nokkur ár, og skyldi hann jafn-
framt vera amtmaður í Suður- og
Vesturamti. Þá skyldi einnig skip-
aður annar amtmaður yfir Norður-
og Austuramtið og sitja á Noröur-
landi. Hafði nefndin í huga sem
amtmannssetur aðra hvora klaust-
urjörðina í Eyjafjarðarsýslu, Munka-
þverá eða Möðruvelli.
Hinn fyrsti stiftmaður eftir hinni
nýju skipan var norskur embættis-
maður af ótignum ættum, er Tho-
dal nefndist. Sat hann hálfan ann-
an áratug á Bessastöðum og gat sér
gott orð. Fyrsti amtmaður norðan og
austan varð Ólafur Stefánsson, hinn
kunni ættfaðir Stephensensættarinn-
ar. Ólafur var gróinn maður á Suður-
landi og fastur í sessi. Hafði hann
þar mikla persónulega umsýslu,
sem honum var óhægt eða ómögu-
legt að rækja, ef hann sæti á Norð-
urlandi. Tókst honum því árum
saman að skjóta því á frest, að
amtmannssetrið flyttist norður, en
sat óáreittur syðra og stundaði
stórbúskap í Sviðholti á Álftanesi
og síðar á Innra-Hólmi á Akranesi.
En loks þraut þolinmæði stjórnar-
innar, en Ólafur amtmaður var
leystur frá embætti með nokkrum
biðlaunum, en nýr amtmaður skip-
aður i hans stað 1783, og var þaö
Stefán Þórannsson, systursonur 01-
afs. Ákveðið var, að amtmaður
hefði aðsetur á Möðruvöllum, og
fiuttist Stefán að því búnu norður.
Stefán Þórarinsson
Stefán amtmaður var fæddur að
Grund í Eyjafirði 24. ágúst 1754, og
voru foreldrar hans Þórarinn sýslu
maður Jónsson og kona hans, Sig-
riður Stefánsdóttir. Bróðir Stefáns
var Vigfús Þórarinsson, sýslumað-
ur í Rangárvallasýslu, faðir Bjarna
Thorarensens. Er Thorarensens-
ættin komin af þeim Þórarinsson-
um frá Grund, og eru af henni
margir nafnkenndir menn enn í
dag.
Stefán Þórarínsson var til mennta
settur og lauk stúdentsprófi i
heimaskóla hjá Hannesi Finnssyni
árið 1771, en kandídatsprófi í lög-
um frá Hafnarháskóla 1776. Starf-
aði Stefán um skeið i rentukamm-
erinu, og virtist frami búinn í Dan-
mörku, ef hann hefði ílenzt þar,
en meira fýsti hann til Islands, og
var hann skipaður varalögmaður
norðan og vestan, en sú staða var
þó ólaunuð og eins konar þrep upp
til lögmannsembættisins. Stefán
varð snemma áhugamaður um allt,
er laut að framförum á Islandi, og
tók því feginshendi, er honum
bauðst styrkur til þess að ferðast
um Noreg að kynnast atvinnuhátt-
um þar. Upp úr því var hann ráð-
inn til þess að fara til íslands og
gerast þar ráðunautur um búnað,
einkum framræslu, sem hann hafði
sérstaklega kynnt sér. Fluttist hann
heim 1780 og settist að á Innra-
Hólmi hjá Ólafi, móðuibróður sín-
um. Hófst hann þegar handa i ráðu
nautsstarfinu og gerði ýmsar til-
lögur, sem þó varð minna úr
vegna aðgerðaleysis stjórnvaldanna.
Skömmu eftir heimkomuna tók
hann við lögmannsembætti og hélt
því nokkur ár ásamt amtmanns-
embættinu, sem hann var skipaður
til að gegna 1783, eins og fyrr segir.
Hann var þá enn kornungur mað-
ur, aðeins 28 ára, en svo mikill af
sjálfum sér og menntun sinni, að
óvíst er, að eldri menn hefðu dugað
betur til þessa embættis, sem hann
var valinn til. Mótaði hann amt-
mannsstörfin nyrðra svo, aö eftir-
menn hans tóku hann til fyrir-
myndar í fleslu og einskorðuðu ekki
störf sín við ströngustu fyrirmæli
erindisbréfa sinna, heldur voru at-
kvæðamenn um atvinnumálefni og
annað, er til heilla mátti verða í
umdæmi þeirra.
Stefán amtmaður var i hverju
einu framfaramaður og mikill for-
ystumaður Norðlendinga, þótt hann
iHGVAR GÍSLASON ALÞiNGISMAÐUíR:
AROAL
VÍGSLUBISKUPSSETUR
T í M I N N — SUNNUDAGSBLAÐ
37