Tíminn Sunnudagsblað - 07.10.1962, Blaðsíða 17

Þegar heimsmynd
miðalda-
kirkjunnar
leið undir lok
Margir álíta, að heimspeki sé
ekki annað en flókinn heilaspuni
gamalla sérvitringa og ekki í
neinum tengslum við hið stríð-
andi líf. Því varði hinn almenna
^ttann ekkert um hana. — Þetta
viðhorf er rangt. í vissum skiln-
ingi eru nefnilega allir menn
heimspekingar. Til þess að geta
iifað og starfað og gert framtíð-
ai'áætlanir varðandi líf okkar,
verðum við að taka afstöðu til
^riggja höfuðvandamála lífsins,
Sem hæglega má leiða fram með
þremur spurningum: Hvað get-
um við vitað? — Hvað þorum við
að vona? — Og hvað eigum við
að gera?
það eru einmitt þessu sömu vanda-
sem heimspekingar allra tíma
hafa ígrundað, og þar skilur því ekki
a miiii þeirra og hins almenna manns.
“aðir reyna að mynda sér lífsskoðun.
mnn almenni maður leitar ekki
mnztu raka fyiir lífsviðhorfi sinu,
aftur á móti beitir heimspekingurinn
allri íhygli sinni til þess að finna
skoðunum sínum traustan grundvöll.
Pessu er sá stigsmunur fólginn, sem
a^ilur milli hins svokallaða almenna
’hanns og heimspekingsins.
Heimspekin — þær hugsanir og
]..ðanir, sem heimspekingar láta í
los. hafa gildi fyrir okkar af tveim
meginástæðurn:
, 1 fyrsta lagi birtir heimspekin
Pau vandamál, sem við eigum allir
10 að etja í lífi okkar og við höfum
okkur ljós að meira og minna
yti. 0g í öðru lagi hafa hugsanir
i3rra heina — en oftast óbeina —
^yðingu fyrir afstöðu okkar til þess-
a vandamála. — Heimspekin hefur
s eira að segja þýðingu fyrir fólk,
eJ.m hefur aldrei lesið eina línu les-
nis> sem kennt er við heimspeki.
1 ‘ «1 I N N —
Skoðanir og hugmyndir heimspek-
inga ganga aftur í blöðum, ræðum,
ólíklegustu ritum og í samræðum
manna; vissulega hafa þær oft farið
í gegnum ótal milliliði, týnt fersk-
leika sínum og upphafsmenn þeirra
gleymzt, þegar þær loks ná til manns.
En áhrif þeirra eru engu að síður
ljós, ef maður athugar málið nánar.
Lífsskoðun manna mótast alltaf af
þeim vandamálum. sem eru í um-
hverfi þeirra og jafnframt af því,
hvernig þeir sjálfir bregðast við þess-
um vandamálum. Það eru sem sagt
bæði innri og vtri skilyrði, sem koma
til greina. Að þessu athuguðu er
ekki erfitt að skilja, að viðhorf
manna hlýtur að breytast á mismun-
andi tímum. Eðli mannsins er æ hið
sama, en breyting á ytri aðstæðum,
svo sem nýir lifnaðarhættir og aukin
þekking, kalla fram nýjar lífsskoð-
anir, sem ryðja sér braut í þjóðfélög-
unum og ýta hinum gömlu til hliðar.
Af sögu mannsins er ljóst, að þess-
ar breytingar hafa sjaldnast farið
fram með friðsamlegum hætti. Sagan
geymir marga harmleiki, sem einmitt
hafa orðið, þegar nýtt leysti gamalt
■af hólmi. Oft hafa þessi átok orðið
svo mikil og víðtæk að síðari tíma
mönnum hefur þótt sem þau hafi gert
þáttaskil í sögunni og hafa gjarnan
skipt henni með tilliti til þessara
þáttaskila. En það er ekki þar með
sagt, að' þau skil verði greind öðru-
vísi en s-em samhangandi atburðir
er ber þó alla að sama brunni.
Öll þessi átök, hrun gamalla hua
mynda og upprisa nýrra, eru fæðing-
arhríðar nýrra tíma, nýrra átaka
Ýmis menningar eða ómenningarfyr-
irbrigði — hvernig sem við orðum
það — eiga rót sína að rekja til at
burða og umskipta í viðhorfi manna
á liðnum tímum Það er því fróðleai
— hverjum þeim, sem að einhverju
leyti óskar eftir því að þekkja sinr
eigin tíma — að kynnast þeim grund
vallarbreytingum í lífsviðhorfj og
hugsunarhætti, sem fæddu af sér
þann tíma, sem nú er í deiglunni.
í þessu tilliti er síðasti hlutf mið-
alda sérstaklega athyglisverður fyrir
okkur nútímamenn, vegna þess að or-
sakir þeirrar hnignunar, sem víða
hefur gætt í menningar, trúar- og
stjórnmálalífi þjóðanna nú á tímum,
eiga að miklu leyti rót sína að rekia
til gjaldþrots þeiirar heildarskoðunar
á tilverunni, sem kirkjan hafði inn-
rætt mönnum á miðöldum.
★
Höfuðinntak heims- og lífsskoðunar
miðaldanna var það, að markmið guðs
með lífi mannanna hér á jörðu væri
að skíra og hreinsa sálir þeirra fyrir
lífið eftir dauðann, enda væri lífið
eftir dauðann hið eina eiginlega líf.
Og kirkjan með páfann i broddi fylk-
ingar var sú stofnun. sem guð hafði
komið á fót á jörðinni til þess að sjá
um, að þessu markmiði væri sinnt. —
Stöðug barátta fór fram milli guðs
og djöfulsins um sálir mannanna, en
mennirnir höfðu þó sjálfir möguleika
til þess að ákveða. hvorum þeir
fylgdu. Annars vegar var himinninn,
en hins vegar helvíti, en á milli
þeirra logaði hinn eilífi hreinsunar-
eldur. — Það gat verið erfitt að velja,
þvj að á mönnunum hvíldi erfðasynd,
en með góðum gerningum, bænum og
trú gat þeim tekizt að hljóta náð
guðs, og þá kom til kasta kirkjunnar:
Hún var milliliðurinn milli guðs og
manna. Og hún ein var fær um að
milda vjðhorf guðs til mannanna og
túlka boðskap hans Markmjð heim-
spekinnar á miðöldum var í stórum
dráttum. að reyna að skýra og skil-
greina þann sannleika. sem fyrir
fram var ákveðinn í kristinni trú.
Þannig var heimspekin hjálpartæki
guðfræðrnnar: „Ancilla theoloeie“ —
vinnukona guðfræðinnar
Þetta viðhorf til mannsins. sem
gerði ráð fyrir. að maðurinn væri
hluti í guðlegu markmiði. hlaut að
ákvarða heimsmyndina. Jörðin hlaut
að vera miðdepill alheimsins Hún
var nefnilega þýðingarmesti staður-
inn, sem til var þessa heims. vegna
þess að þar héldu mennirnir sig, með
an þeir bjuggust undir annað líf. —
Það var líka langsamleea einfaldast
að hugsa sér, að iörðin væri miðja
heimsins, þvi að það kom heim og
saman við daglega reynslu Okkur
virðist jörðin standa kyrr og allt
annað snúast í kringum okkur. —
Menn hugsuðu sér að geimurinn
væri gerður úr gagnsæjum kúlum,
sem snerust hver inni í annarri. Á
þeim sátu sólin, tunglið. og stjörnurn-
ar, og handan við vztu kúluna var
hinn guðdómlegi himinn, en helvíti
gekk niður undan jörðinni eins og
trekt.
Það, sem einkennir viðhorf miðalda-
mannsins til heimsins og mannanna,,
SUNNUDAGSBLAÐ
737