Tíminn Sunnudagsblað - 27.01.1963, Blaðsíða 3

armanni, Jóhannes Petrejus. Rehticus
varð þó fljótlega að snúa heim aft-
ur, og það, sem eftir var af útgáfu-
starfinu, fór fram undir umsjá hins
lúterska guðfræðings og stærðfræð-
ings Osiander. Það var því Osiander,
sem skrifaði formála að bókinni, og
þar fullyrðir hann, að innihald bók
arinnar verði að skiljast sem hugar
tilraun, er byggð sé á stærðfræði-
legum útreikningum; ekki beri að
skilja efni hennar sem kenningu um
raunveruleikann, og því væri ekki
um að ræða, að efni bókarinnar
bryti í bága við kristna trú. — Það
er fullljóst bæði af texta bókarinn
ar og af þeim formála, sem Kóper-
nikus skrifaði Páli 3. páfa, sömu-
leiðis bréfi til Schönberg kardínála,
að Kópernikus sjálfur hefur ekki
verið á þessari skoðun og álitið kenn
ingu sína vera ímynd veruleikans.
Kópernikus gat ekki mótmælt þess-
um fráleita formála Osianders, þar
sem fyrsta prentaða eintakið barst
ekki í hendur hans fyrr en hann lá
banaleguna. En formálinn1 leiddi til
harðorðra mótmæla vina hans, og
Tiedemand Giese biskup kærði meira
að segja Osiander fyrir borgarráð-
inu í Nurnberg.
Líf Kópemikusar og starf sýnir
greinilega, að hann hefur haft yf-
ir að ráða hinni húmanistísku, for-
dómalausu viðleitni til að sökkva
sér niður í verk fornaldarinnar, sér-
staklega stjörnufræði og stærðfræði.
Hann hefur kynnt sér mjög nákvæm-
fega hvað skrifað hefur verið tii að
skýra stjörnufræðilegar athuganir,
og sérstaklega hefur hinn forni vís-
indamaður, Ptólemæus, vakið athygli
hans.
Á miðöldum var litið svo á, að
heimsmynd Ptólemæusar væri gagn-
leg stærðfræðileg tilgáta, sem kænn
að notum við útreikninga á almanak
inu o. f 1., en hin einfalda heimsmynd
Aristótelesar var þó sú, sem naut al-
mennrar viðurkenningar, þó að hún
gð vísu bryti á margan hátt í bága
við nákvæmar stjörnuathuganir.
Kópernikus hefur veigrað sér við
að setja fram heimsmynd, sem
stríddi á móti athugunum og út-
reikningum, en aftur á móti gat
hann ekki viðurkennt hina mjög svo
flóknu heimsmynd Ptólemæusar,
meðai annars vegna þess, að hann
var undir ■ áhrifum síns tíma, þar
sem skoðana Platóns og Pýþagórus-
•ar gætti mjög, en samkvæmt þeim
skoðunum bar að skilja tilveruna
sem sköpunarverk guðs, er byggt
væri á stærðfræði og samhljómum.
En ef maður lítur á guð sem hinn
fullkomna stærðfræðing, verður mað
ur einnig að ganga út frá því, að
hann hafi byggt hana með hinum
einföldustu stærðfræðilögmálura
Einfaldleikinn varð því eitt af þeitn
skilyrðum, er Kópernikus lagði sem
grundvöll að hinni nýju heimsmynd.
Þessi grundvallarregla — einfald-
leikinn — er enn ; fullu gildi, þegar
myndaðar eru vísindalegar kenning-
ar, — þó ekki af guðfræðilegum eða
háspekilegum ástæðum, eins og raun
var á um Kópernikus.
Kópernikus miðáði allt að því að
setja fram heimsmynd, sem væri
í jafnmiklu samræmi við stjörnuar-
huganir og heimsmynd Ptólemæus-
ar, en væri þó einfaldari. í heims
mynd Ptólemæusar snérist sólin-(en
Kópernikus reiknaði með, að hún
væri stærri en jörðin) umhverfis td
tölulega lítinn himinhnött, jörðma
En KÖpernikus tók nú upp hina
gömlu og gleymdu kenningu um, að
í raun og veru væri það sólin, sem
væri miðdepill heimsins Þó að Kóp
ernikus tæki hér upp hugmyndir,
sem frumdrög höfðu verið gerð að
í fornöld, hafði þó enginn á undan
honum eytt lifsstarfi í það að safna
gögnum til að styðja kenninguna
og útfæra hana út í yztu æsar, svo
að ekki væri hægt að hafna henni
síðar meir.
Nú er því svo farið, að það er apd
stætt hinni daglegu reynsiu okkar,
að jörðin hreyfist. Þvert á móti: ÓU
reynsla okkar bendir til þess. að
jörð'in sé kyrr og sólin, tunglið og
fastastjörnurnar hreyfist En þetta
stafar, fullyrti Kópernikus, af því,
að hreyfingarnar eru afstæðar Það
er ekki aðeins hægt að skýra hreyf-
ingu stjörnu, sem athuguð er, með
því að hún hreyfist, heldur einnig
með því, að jörðin, þar sem athug-
andinn stendur, hreyfist. Ef maður
til dæmis stendur á skipi, sem ter
frá landi, skynjar maður hreyfing-
una eins, hvort sem maður segir,
að skipið fari frá landi eða landið
fari frá skipinu.
í einu atriði hélt Kóperpikus fast
við hina gömlu heimsmynd, að at-
heimurinn væri umluktur kúluform-
uðu fastastjörnuhvolfi.
Þýðing starfs Kópernikusar fyrir
síðari tíma vísindi, er meðal annars
fólgin í því — auk heimsmyndar
hans — að hann gekk út frá nokkr-
um vísindalegum grundvallarregl-
um: í fyrsta lagi; — einfaldleika 2)
afstöðulögmálinu og 3) veruleikinn
geti verið öðruvísi en menn raun-
verulega skynja hann.
Það leið langur tími, áður en
heimsmynd Kópernikusar hlaut við-
urkenningu annarra en nokkurra
lærðra slærðfræðinga og fáeinna
skýjaglópa, sem drógust að hinu stór
kostlega í kenningu Kópernikusar.
Kenning hans var í of mikilli mót-
sögn við venjubundnar hugmyndir
og lærdóma, til þess að hægt væri
að veita henni viðtöku. Siðskipta-
mennirnir Melanchton og Kalvin vís
uðu kenningunni um, að jörðin
hrevfðist, á bug og töldu hana al-
deilis fráleita. Hin opinbera þaþólska
kirkja hundsaði kenninguna til að
byrja með, en fordæmdi hana síðar
sem irúvillu. Það, að jörðin, heim-
kynni mannanna og miðstöð guðs
áætlunar, væri ekki í miðju heims-
ins, heldur aðeins lítilvægur hnött-
ur, braut ekki aðeins í bága við trú-
arlegan þankagang, en var einnig
andstætt almennri skynsemi, Aristó-
telesi og allri kristninni heimspeki.
Það verður þó að taka tillit til þess,
að margir l.ítt studdir þættir voru
í kenningu Kópernikusar og hafði
það í för með sér, að margir lær-
dómsmenn þessara tíma, sem kynntu
sér heimsmynd Kópernikusar, hristu
höfuðið. I fyrsta lagi vantaði þyngd-
arlögmál Newtons — sem ekki kom.
fram á sjónarsviðið fyrr en löngu
seinrta — til þess að gefa kenning-
unni eðlisfræðilegan grundvöll. t
Framhald á bls. 92,
O 5>l,n
y Mtflur
V V*na»
( Mlncn
© Jor*«.r
II Jnp*t«r
]
1
Skýringarmynd
af sólkerfi
Kópernikusar
T í M I N N — SUNNUDAGSBLAÐ
75