Tíminn Sunnudagsblað - 31.03.1963, Qupperneq 19

að utan og innan. Hann setti síðan
með rafhleðsluvél rafhleðslu í nagl-
ann. Er hann svo snerti samtímis
naglann meg annarri hendi, en glasið
með hinni, fékk hann allmikið raf-
magnshögg. Rakt glasið hafði orðið að
„þétti“ við rafhleðslu prestsins. Kleist
var ekki auglýsingamaður og fregn-
in af uppgötvun hans barst lítið út.
Nokkrum mánuðum síðar var það, að
hollenzkur eðlisfræðikennari gerði
sömu uppgötvun án þess að hafa frétt
af uppgötvun Kleists, og hann var
rétti maðurinn. Pieter van Musschen-
broek, kennari við háskólann í Leyd-
en, var af frægri lærdómsmannaætt
og þekkti sjálfur ýmsa vísindamenn
hollenzka og í öðrum löndum.
Vorið 1746 ætlaði hann að raf-
magna vatn í flösku, sem var rök
að utan. Við bjástur þetta fékk hann
svo mikið rafmagnshögg, að það
hafði næstum riðið honum að fullu.
Hann skrifaði strax vini sínpm
René Reaumur í París fþeim, sem
hitamælirinn er kenndur við) og
sagði honum að hann nefði gert
þessa tilraun og fengið slíkt raf-
magnshögg, að annað eins vildi hann
ekki fá aftur, þótt honum yrði boð-
inn konungdómur í Frakklandi, að
launum. „Leydenflaska“ Pieters van
Musschenbroek, varð strax frægt
leikfang. Allir vildu reyná rafmagns
högg eða sjá aðra fá það.
Konungurinn í Frakklandi lét alla
varðmenn sína raða sér upp, takast
í hendur, og skemmti sér konung-
lega við að sjá alla vsrðmennina
hoppa upp samtímis þegar hann
hleypti „straum á línuna“ frá Leyd-
en-flösku. Þetta varð auðvitað ágæt-
is auglýsing fyrir rafmagnstæki þess
tima og menn kepptust um að kaupa
rafhleðsluvélar og Leyden-flöskur. —
Meðal þeirra fyrstu að fá sér Leyd-
en-flösku senda vestur yfir hafið var
Benjamin Franklin prentsmiðjueig-
andi m. m. í Bræðraborg.
TILRAUNIN MEÐ
DREKANN.
Leyden-flaska sú, er Franklin fékk
1746 var sú fyrsta, sem sígldi vest-
ur yfir Atlantsála og hun fór ekki
erindisleysu. Hann átti rafmagns-
hleðsluvél og gat nú gert ýmsar til-
raunir sér og öðrum til fróðleiks. Og
mjög fljótt komst hann á þá skoðun
að rafmagn myndi í framtíð'inni verða
fólki til yndis og blessunar. „Hvaða
gagn getur orðið að þessu?“ var hann
eitt sinn spurður af áhorfanda að
einni tilraun. „Hvaða gaga gerir ný-
fættt barn?“ var svar hans
Eftir Leyden-flösku þeirri, sem
hann hafði fengið, bjó hann til aðrar
og átti fljótlega heilt stóð af flöskum,
er hann tengdi á mismunandi vegu.
Neisti, sem hann fékk úr Leyden-
flöskum sínum minnti Franklin strax
a eldingarnar. Neistar flöskunnar
gátu drepið smádýr og kveikt eld í
eldfimu efni. Eldingin drap menn og
aðra stórgripi, kveikti eld i kirkj-
um og öðrum stórhýsum. Nú var það
ekki lengur leikfangið rtotað til að
láta borðalagða varðmenn hoppa upp
eins og ósjálfráða bjána, heldur til
að kynnast gömlum og r.ýjum ógn-
valdi manna, eldingunum, og reyna
ag gera þá ótemju skaðlausa. Frá því
á árinu 1748 vann Benjamin Franklin
markvisst að því að sanna, að eld-
ingar stöfuðu ekki af gassprenging-
um í loftinu og unnt myndi vera að
verja menn tjóni af þeirra völdum.
Árið 1750 skrifaði hann meðlimi
konunglega vísindafélagsins í Lond-
on greinarkorn um ag menn „gætu
dregig rafmagnseldinn hljóðlaust
úr skýjum, áður en rú eldingu
yrði“. Samtímis sendi hann aðra
grein um ,,á hvern hátt líkjast eld-
ingar rafmagni“. Ensku vísindamenn-
irnir, sem síður en svo eru eða voru
litlir karlar, brugðust þó algjörlega í
þetta sinn. Þeir brostu bara af þess-
um vesturheimska óskólagengna
manni og birtu ekkert ».f þessu. —
Viðbrögð Franklins við þessu urðu
þó aðeins þau að hann, reiddist, og
ákvað að reyna ag sanna mál sitt.
Vinur Franklins í Englandi lét
prenta greinar þær, sem vísindafé-
lagið hafði hafnað. Þær voru svo
strax þýddar á frönsku.
Frakki nokkur, Francois Daiibard
að nafni, gerði svo, eftir að hafa les-
ig greinar Franklins, tilraun í þrumu
veðri í París í maímánf.iði 1752. Til-
raun þessi sannaði, að loftrafmagn og
núningsrafmagn voru öldungis eins.
Fran]$.lin hafði ekki haft spurnir af
tilraun Frakkans en beið nú lags í
Bræðraborg. Hann lét ekki blása í
lúðra, né berja bumbur og ekki kall-
aði hann á blaðamenn, jegar hann
dag nokkurn í júnímánuð: labbaði
út á völlinn fyrir utan Bræðraborg.
Með honum var sonur nans ungur,
og hélt hann á vönduðum flugdreka.
Þessi dreki var úr sdki, on venjuleg-
ir flugdrekar, sem börn.léku sér með,
voru þá gerðir úr pappír. í trýni
þessa dreka var járnbroddur, hand-
taugin var venjulegt snærisband, en
stutt frá neðri enda þess hengdi
Franklin lykil og síðan nokkra metra
langa silkisnúru. Dimm og ógnþrung
in kúmúlusský voru að belgjast upp
T I M 1 N N - SUNNUDAGSBLAÐ
30/