Tíminn Sunnudagsblað - 02.06.1963, Qupperneq 5

Otl-o von Guricke, borgarstjóri, uppi 1601—1686 — samtímamaður Hallgríms
Péturssonar.
mynd um „horror vacui“ hafði komizt
inn í hinn kristna heim vegna mis-
skilnings á kenningu Aristótelesar,
gríska spekingsins, sem trúði því, að
allir hlutir og allt efni hefði sál. í
biblíu kristinna manna er hvergi
minnzt á „horror vacui“, heldur að-
eins, „að jörðin sveif yfir tóminu“.
Guericke gat notað biblíuna sér til
varnar og þurfti þess líka.
Sumar tilraunir hans voru hvort
tveggja hugvitssamar og dálítið leik-
sviðskenndar. Hann fyllti vínámu
vatni, lokaði henni vandl’ega og reyndi
svo að dæla úr henni vatninu, en
samskeytin brotnuðu. Þegar hann
reyndi á nýjan leik, þurfti þrjá
kraftamenn til að hreyfa dæluarm-
inn, en ískur loftsins, sem smaug
inn í ámuna milli stafa, skelfdi alla.
Næst lét hann smíða eirkúlu og
reyndi að tæma úr henni vatnið.
-Þetta gekk vel í fyrstu, eða þangað
til að kúlan sprakk með miklum
hveili, en allir, sem viðstaddir voru,
urðu dauðhræddir. Ekki gafst Guer-
icke borgarstjóri upp, en gerði fleíri
tilraunir Hann gerði hina frægu til-
raun með „Magdeborgar samlokurn-
ar“ eða „Magdeborgar-kúluna“, sem
öll Skólabörn kannast við. Það voru
tvær hálfkúlulaga málmskálar, sem
bvolf't var saman, Þegar loftinu var
dælt úr þeim, hélt þungi andrúms-
loftsins að utan kúluhelftunum blý-
fast saman. Árið 1654 sýndi hann
Ferdinand III. keisara og þýzku þing
mönnunum, að það þurfti hvorki
meira né minna en 16 dráttarhross
til að slíta kúlurnar hvora frá ann-
arri. (Kúluskálarnar munu hafa verið
um 37 cm að þvermáli. Ekki hefur
því þurft nema 1200 kg tog til að
slíta þær sundur. Svo ekki hafa hross-
in verið vel samtaka, þótt keisaran-
um hafi blöskrað). Er hann eitt sinn
(hlevpti lofti í lofttóma kúlu, greip
loftsuaumurinn einn mann, sem stóð
of nærri og skellti honum til’ jarðar.
Afleiðing allra þessara tilrauna
var sú, að Guericke fann upp sog-
dæluna (þrýstidælan var fundin upp
fyrir okkar tímatal). Sogdælan var
að vísu ekki fullkomin, en hún átfi
eftir að batna í höndum eftirkom-
enda hans. Hann gat gert ýmsar til-
raunir við misjafnan loftþrýs'ting.
Hann uppgötvaði t. d., að klukku-
bljómur heyrist ekki í lofttómi, að
l'ogi deyr, að fuglar og fiskar gefa
snögglega upp öndina, og að vínber
er unnt að geyma í sex mánuði í loft-
tómi.
Gueridse fann einnig, að andrúms-
loftið var misþungt og lieitt loft er
léttara en kalt. Hann mældi þunga
andrúmsloftsins með 10 m háum
vatns-loftþyngdarmæli, Sem hann setti
utan á hús sitt í Magdeborg.
Hér hefur enn ekki verið minnzt
á tilefni greinarstúfs þessa, rafmögn-
unarvél Guerickes, og verður það því
reynt nú.
Rafmögnusiarvélin
Borgarstjórinn í Magdeborg var
ekki raffræðingur. Afsökun hans var,
að raffræði var ekki til þá. Til var
ein bók, sem fjallaði dálítið um raf-
fræðilegt efni, og þá bók átti Guer-
icke. Bókin var eftir Vilhjál'm Gilbert,
enskan lækni, og var gefin út í Lon-
don árið 1600. Þetta er eitthvert fræg
asta rit veraldar og verður því reynt
að sýna mynd af titilblaði bókarinn-
ar, og vona ég, að myndin lieppnist
vel. Allur t'itill bókarinnar var „De
magnete magneticisque corporibus,
et de magno magnete tellure, Physi-
logia nova“. Á íslenzku mundi þetta
vera: „Um .segulinn og segulmagnaða
hluti og um hinn stóra segul, jörð-
i.na. Ný eðlisfræði". Eins og nafnið
bendir til,:var þessi bók aðallega um
segulmagnið, en tilviljun olli því, að
Vilhjál'mur Gilbert fjallar þar einnig
um rafmagnið, gefur því nafnið og at-
hugar þennan „rafkraft“ fyrstur
manna vísindalega. Við athuganir sín-
ar á segulmagninu viðaði höfundur
„De Magnete", en svo er bókin nefnd,
að sér öllu, sem hann gat fundið um
segulmagnið.
f rómversku riti frá fyrstu öld eftir
Krist fann hann þær upplýsingar, að
_ ' - • v - ■ . ;
GREIN EFTIR EÐVARÐ ÁRNAS0N VERKFRÆÐING
T I M I N N — SUNNUDAGSBLAÐ
485