Tíminn Sunnudagsblað - 02.06.1963, Side 6

. ....... ■;
: M A ií % § ip M AG^gTl
. > ,;.í4>*k pyi": s ?.<í;a»# v s. ?. t »s »ö,v:i
, r. ! •„ J,.sr
' m

;' ■;
&X C V t>SU AV t>t:>r» Swjtt * j{ jfO
, ssiwjs . y « "ataéijfv
Titilblað ,,De Magnete'' eftir Gilbert.
Þetta var fyrsta vísindarit um segul-
magn og rafmagn, kom út árið 1600 i
London og vakti mikla athygli meðal
laarðra manna.
Þales frá Miles (eða Miletos) (640—
548 f. Kr.) hefði lýst aðdráttarafli
segulsteins og einnig einkennilegu
aðdráttarafli skrautefnisins rafs.
Hvorn tveggja kraftinn hafði Þales
| kallað „sál“ efnisins. (hugtakið sál
, hefur lengi verið á reiki, en Grikkir
trúðu því, að allt hefði „sál“, menn,
dýr og steinar). Læknirinn, sem var
nákvæmur vísindamaður, tók því að
rannsaka rafið og fann strax, að að-
dráftarafl þess var annars eðlis en
afl seguls. Til að greina öflin, gaf
hann því fyrra nafn rafsins (vis ele-
trica = kraftur rafs) en hið síð-
ara hélt sínu gamla nafni. Læknir-
inn fann líka, að ýmis önnur efni,
t. d. gler, lakk og brennisteinn, höfðu
„rafkraft“, þegar þau höfðu verið nú-
in með kattarskinni, þurrum ullar-
klút- eða .silki.
Aðalefni bókar Gilberts og tilefni
hennar var að skýra kompás eða leið-
arvísi sjófarenda, og þetta tókst lækn
inum ágætlega. Skilningur manna óx
cnjög mikið, en hjátrúaratriði og
nokkur hindurvitni voru algerlega
kveðin niður. (Sumt er illu heilli að
skjóta upp kollmum nú á 20. öldinni,
samanber segul-armböndin japönsku).
Fræðsla læknisins um rafmagn hafði
fyrst í stað ekki jafnmikla þýðingu,
enda hafði það aldrei verið ætlun
hans. Gilbért dó 1603 eða ári eftir
að Guericke fæddist. Á næstu áratug-
um gerðu ýmsir tilraunir meö litla
glerstöng eða glerpípu. Þeir n,éru
henni við ullarklút eða kat'tarskinn
og síkemmtu sér við að heyra og sjá
smá rafhleðsluneista frá stönginni á
eftir. Ekkert frásagnarvert kom þó
fram, unz borgarstjórinn í Magdeborg
kom á sjónarsviðið með rafmögnun-
arvél sína.
Á dögum Guerickes kom hala-
stjarna ein í einni eftirlitsferð sinni
um heiminn í nánd jarðar. Hún vakti
að venju ótta flestra, en vitaskuld
forvitni borgarstjórans. Hann fékk
þá hugmynd, að halastjarnan væri lir
brennisteini, en hali hennar rafmagn-
aður. Til að athuga mál þetta betur
hugðist hann fara að dæmi Gilberts
læknis, sem gerði lltið segulmagnað
jarðlíki úr járni til að afchuga stöðu
lítillar segulnálar, sem hann færði til
eftlr yfirborði kúlunnar. Haim minnt-
ist þess einnig, að í „De cnagnete“
tilgreinir Gilbert, að brennisteinn sé
ett þeirra efna, sem rafmagnist.
Hann lét nú blása stóra glerkúlu.
Kúluna fyllti hann af brennisteins-
mylsnu og bræddi hana síðan þar í
einn klump. Þar næst braut hann
glerið og hafði þá laglega brenni-
steinskúlu, sem hann setti á tréskem-
il og sneri þar, þó þannig, að kúlan
nérist við undirstöðuna. Hann varð
þess vís, að þegar hart var snúið,
fór kúlan að lýsa og brak frá rafneist-
um heyrðist. (Kómetan hélt áfram
leið sína, en nú gat hún sagt þær
fréttir, að hún heí-i séð elnn mann
á jörðinni, og sá hefði einnig séð sig,
verið algerlega óhræddur, hár, með
kónganef).
Rafmögnunarvélin varð þó sem bet
ur fer eftir hér á jörðunni. Þetta
áhald fann Guericke upp 1663 og 1
tilefni þess, að síðan eru liðin 300
ár, eru línur þessar ritaðar. Sjálfsagt
hefur Guerioke endurbætt áhald sitt,
því að hann gerði ýmsar tilraunir
með rafhleðslur. Við hann er kennd
sú þekking, að einnig geti stundum
komið fram fráhrindiafl í sambandi
við rafhl’eðslur.
Loftdælu Guerickes og tilraunum
með hana og „tómið" er fyrst lýst í
bók — á latínu — sem út kom 1657.
Hún komst strax f hendur Roberts
Boyle’s, enska eðlisfræðingsins, sem
fullkomnaði ýmsar tilraunimar, og
af honum tóku aðrfr við hnoðanu.
í beinan legg má auðveldlega rekja
þróunarsöguna frá sogdælu Guerickes
til gufuvélar Watts. En allir vita, að
hún varð margra bama móðir.
í riti, sem hann gaf seinna út, oirt-
ust myndir og lýsing af brenn'isteins-
búlunni frægu frá 1963. Englendingur
einn breytti kúlunni í glerskífu og
varð vélin í því formi mjög útbreitt
tæki, um langan aldur, en oftast
kennd við Guericke borgarstjóra. Þótt
tækið í sjálfu sér hafi fátt fram yfir
glerstöng Gil'berts og kattarskinn,
var vélin þó alltaf vél, miklu virðu-
legri og handhægari og auk þesö
hjálpaði hún okkur við öflun ýmissa
upplýsinga um rafmagnið. Ýmsir heið
ursmenn allt frá Volgubökkum til
Winnipegvatna unnu að því að auka
þekkingu okkar á rafmagni og notuðu
þá oft þessa litlu vél.
♦ Framhald á bls. 502.
Dæla von Guerlcke frá 1654, sem selnna varð not fyrlr I gufuvéllnnl.
486
IÍMINN — SUNNUDAGSBLAÐ