Tíminn Sunnudagsblað - 27.10.1963, Blaðsíða 12

"Þessi nýstárlega ritgerð birtist í Sögu, tímarití Sögufélagsins, og er
endurprentuð hér með samþykki ritstjóra þess og forseta félags-
ins. Hér er cjreint frá niðurstöðum svo gagnmerkrar rannsóknar,
að ekki þótti áhorfsmál að þiggja það með þökkum, er blaðið áttl
kost á því að birta ritgerðina.
frjókorn jurtaætta eða jafnvel teg-
unda frábrugðin að gerð og lögun.
Ftrjókom hinna vindfrævuðu jurta
berast síðan með vindi, og flest þeirra
falla t'l jarðar án þess að fá lokið
ætlunarverki sínu, þ. e. að berast
yfir á fræni jurtar af sömu tegund
og frjóvga eggfrumuna. Sá hluti frjó-
mætti afla heimöda um gróðurfar
liðinna árþúsunda eða jafnvel ármillj
óna jarðsögunnar. Ekki skiptu menn
sér lengi vel af hundraðshjutföllum
frjókornanna, heldur greindu þau að-
eins til jurtategunda eða ætta. Það
var ekki fyrr en á móti norrænna
náttúrufræðinga i Osló árið 15)16, að
í grein þessari verður reynt
að gera nokkur skil þeirri sögu,
sem frjóregnið hefur skráð í ís-
lenzkar momýrar öldum og ár-
þúsundum saman, og getið
helztu oreyí'nga á gróðurfari af
völdum lottslags og síðar bú-
setu á íslandi. Inn í þessa sögu
fléttast þættir úr ræktunar-, at-
vinnu- og menningarsögu þjóðar-
innar. Einkum verður stuðzt við
frjólínunt frá Skálholti og úr
Borgarmýri við Reykjavík.
Ár hvert dreifa jurtir ógrynnum af
smásæju frjódufti, einkum er frjó-
framleiðsla hina vindfrævuðu jurta
mikil. Hér á landi ber einkum
að nefna blómsmáar jurtir, svo
sem birki, grös og starir sem mikil-
virka frjóframleiðendur. Frjókorn-
in eru mjög smá eða aðeins 1/100—
1/10 mm að stærð, og er stærð þeirra
nokkuð mismunandi eftir tegundun.
um. Frjókorn birkis eru, svo dæmi
sé nefnt, aðeins 1/50—1/40 mm að
stærð. En auk stærðarmismunar eru
regnsins, sem fellur í þurran jarðveg,
eyðileggst fyrr eða síðar fyrir áhrif
súrefnis loftsins, en sá hluti, sem
fellur í mýrar, tjarnir eða vötn, geym-
ist þar um aldur og ævi.
Ár eftir ár, öld eftir öld, falla
jurtir og visna. Jurtaleifarnar mynda
síðan með tímanum mó, þar sem jarð-
vatnsstaðan leyfir. En það eru ekki
eingöngu frjókorn vindfrævaðra jurta,
sem lenda í mómýrunum og varðveit-
ast þar, heldur skila einnig skordýra-
frævaðar jurtir, sem vaxa í mýrun-
um eða í nágrenni þeirra, nokkrum
hluta frjóframleiðslu sinnar í lífrænt
set mýranna. Frjóhlutfallið á hverju
árslagi mósins samsvarar nokkurn
veginn gróðrinum, sem óx í mýrinni
eða nágrenni hennar. Það má þvi
segja, að frjóregnið skrái á þennan
hátt gróðurfarssögu umhverfisins á
hverjum tima. Aðferðin til að ráða
rúnir mýranna nefnist frjógreining.
Frjógreiningin er fremur ung fræði
grein. Um miðja síðustu öld veittu
menn því athygli, að í fornum jarð-
lögum, einkum í mó og tertierum mó-
kolum eða surtárbrandi, væri mikið
um „fossil" frjókom, og töldu, að
með greiningu þessara frjókorna
sænski jarðfræðingurinn Lennart von.
Post setti fram fyrstu frjólínuritin,
þ. e. setti fram útreikninga á hundr-
aðshlutföllum og lagði þar með grund
völlinn að nútíma frjógreiningu.
Þegar mýrarsnið hefur verið valið,
eru sýnishorn tekin úr sniðinu með
5 eða 10 sm millibili. Ögn af sýnis-
horninu er síðan soðin í kalílút og
ýmsum sýrum, og á þann hátt er
það losað við ýmis ólífræn efni (eld
fjallaösku, sand og leir) og lifræn
(jurtaleifar), sem trufla og tefja
mjög fyrir við frjógreininguna. Frjó-
kornin láta ekkert á sjá við þessa
harkalegu meðferð. Því, sem nú er
eftir af sýnishorninu, er brugðið und-
ir smásjá og frjókornin greind til
ætta eða tegunda og talin. Oftast
eru greind og talin 200—1000 frjó-
korn í sýnishomi. Þannig er unnið
úr hverju sýnishorninu á fætur öðru.
Hundraðshlutföll frjókornanna úr
hverju sýnishorni em siðan reiknuð
út og færð inn á línurit, svokallað
frjólínurit. Af þessu línuriti má síðan
lesa gróðurfarssöguna, og út frá hennl
má draga ályktanir um loftslagssögu.
Einnig koma áhrif mannsins á gróður-
far oft mjög greinilega í ljós í slíkum
-Fæsta órar fyrir því, hverju vísindamenn okkar gætu áorkaS, ef þeir fengju ein-
beitt sér að rannsóknum og tilraunum, fræðiiegum ög hagnýtum. Þekking og tækni
eru komin á hátt stig, og viö eigum fjöida vei menntaöra vísindamanna. Galdurinn
er sá einn, að þeir geti heigað síg áhugamálum sínum. Hér segir af því^ hyað oton
þeírra hefur lesið úr þetm rúnúm, er frjókornín skrá í jarðveginn, •
900
T í M I N N — SUNNUDAGSBLAB