Tíminn Sunnudagsblað - 27.10.1963, Blaðsíða 16

(Myrica Gale) rétt ofan öskulagsins
G.
Rétt fyrir 1500 fjölgar mjög frjó-
um af kattartungu, brjóstagrasi og
fcörfublómum, en um það leyti hafa
holtin umhverfis Borgarmýri líklega
verið orðin nær örfoka.
í dálkinum K er sýnd tala erlendra
frjókorna af furu, greni, elri og hesli,
en þau munu hafa borirt yfir hafið
með loftstraumum. Eftirtektarvert er,
að fjöldi þessara erl. frjókorna er
mun meiri í Skálholti en í Borgar-
mýri. og einnig, að þau verða mun
sjaldgæfari eftir landnám en fyrir
Þetta gæti bent til skógeyðingar í
nágrannalöndunum austan hafs.
í dálkinum F er sýnt hlutfall gróa
miðað við heildartölu frjókorna.
Burknum fækkar alla jafna. er skóg-
urinn hverfur Aftur á móti fjölggr
gróum af mosajafna og jöfnum eftir
landnám. Einnig er hámark svarð-
mosagróa á mýraskeiðinu við ösku-
lagið K mjög greinilegt.
Niðurstöður frjórannsóknanna um
landnáiniö
f þann tíð var ísland viði vaxið á
milli fjalls og fjöru, segir í íslend-
ingabók Ara fróða Þorgilssonar. Þess
var áður getið að 3000—1500 árum
fyrir unphaf íslandsbyggðar, þ. e. á
tímabittnu 4000—2500 fyrir okkar
daga, hafi nær helmingur landsins
verið vaxinn birkiskógi eða kjarri,
enda veð irfa'' aldrei verið betra hér
á landi frá því fvrir síðustu ísöld
jökultímans. Fyrir 2500 árum fer
Íoftslag heldui að versna: lofthiti fer
lækkandi og úrkoma eykst. Skógur-
inn hraktist smám saman úr mýrun-
um. en i hais stað komu þar gul-
hvítar breiður mjaðjurta og dumb-
rauðir flákar engjarósa. en þurrlendi
hefur verið skóg’ vaxið. Með ám og
lækjum hafa vaxið gróskumikil hvann
stóð Birkiskói’urinn hefur staðið höll-
um fæti, er h-ndr.áir hófst.
Frjólínuritin bera með sér, að
birkiskóginum hefur tekið að hraka
fljótlega eftir ;,ð landnám hófst, enda
varð landið alnumið á 60 árum. Sum
héruð, svo sem Húnavatnssýsla og
Skagafjöröur mur.u hafa orðið skóg-
laus þegar snemma á öldum. Orsakir
þessarar miklu og skjótu skógeyðing-
ar munu vera ýmsar, en þessar þó
helztar. Allt frá landnámstíð og lengi
síðan var höeevinn mikill skógviður
til kolagerðar Til rauðablásturs þurfti
mikinn við, en meginhluti þess járns.
sem til smíða fór, mun hafa verið
unninn úr mýraiauða fram á 15.
öld a. m. k. Einnig var allt fram á
19. öld gert til kola vegna smíða
svo og til der.gingar ljáa. Bezti við-
urinn mun hafa verið notaður til
trésmíða op húsagerðar. enda þótt
innflutt timbnr hafi verið notað til
hinna stærri húsa. Þá hefur einnig
mikill skógur verið höggvinn til eldi-
viðar. enda þótt tað og mór hafi ver-
ið notað sambljða viðnum til þessara
hluta. Skógarhöggið hefur vafalaust
verið vægðarlaust. Skógurinn hefur
verið felldur á stórum svæðum, enda
er viðarmaga lítið á hektara í ís-
lenzku skóglendi. Þá er að geta áhrifa
beitarinnar. Sauðfjárrækt hefur löng-
um verið stunduð sem rányrkja. Eink-
um hefur vetrarbeitin komið hart
niður á skóg num. og þar sem skóg-
urinn hatði verið höggvinn, sá bú-
peningur u:n það að hann ætti ekki
afturkvæmt.
Þá er bess að geta, að víða finnast
í jarðvegssmðum í nágrenni bæja og
eyðibýla þunr viðarkolalög frá upp-
hafi byggðar (Sigurður Þórarinsson
1944). Þessi viðarkolalög benda til
þess. að landnámsmenn hafi brennt
skóg eða kjarr í kringum bæi. Land-
námsmönnum hefur verið ósárt um
skóginn, enda átt honum að venjast úr
heimkynnunum, þar sem myrkur
furuskógurinn var þrándur í götu við
alla jarðrækt. Sviðningsræktunin hef-
ur verið mar. vænlegri hér á landi á
frjósömum fokjarðvegi en á súrum
barrskógajarð’'egi vestanfjalls í Nor-
egi. Á laufskógasvæðum Danmerkur
og Svíþióðar var Stunduð skipti-sviðn-
ingsrækt allt lrá yngri steinöld. Land-
ið var sviðið, og í volga öskuna var
sáð korni, sem náði mun fyrr þroska
en korn, sem sáð var í venjulega
akurjörð. Korn var síðan ræktað í
sviðnu skákurum unz næringarefni
jarðvegsins ’oru á þrotum, þá var
akurinn 'átinn hyljast skógi og svið
inn að nýju, er skógurinn hafði náð
sér. Hér á landi hefur skógsviðning
aðeins farið fram einu sinni á hverj-
um stað og við það fengizt ræktar-
og beitilönd, en vel má vera, að sinu-
brenna hafi sums staðar komið í stað
sviðningar, en tæplega þó með sama
árangri. Við sviðningu eða sinu-
brennslu hefur lyng og víðir látið á
sjá, en þó er iiklegra, að vetrarbeit-
in hafi einirum valdið því, hversu
jurtum bessara ætta fækkað'i eftir
landnámið.
Að öllu þessu athuguðu er aug-
Ijóst, að birkiskógurinn, sem huldi
helming landsins fyrir 2500 árum og
líklega rúman fjórðung í upphafi ís-
landsbyggðar, hafi á fáum öldum, jafn.
vel fáum áratugum, látið mjög á sjá
sökutn gegndarlauss ágangs manna
og búpenings enda hefur loftslagið
lagzt á sömu sveifina. Má því segja,
að orð Ara- fróða séu sannari en al-
mennt er talið
Auk þess má geta, að við athug-
anir í mýrum má víða sjá, að ösku-
lög fallin fyri/ landnám eru bein og
óslitin. Öðru máli gegnir um öskulög,
sem til eru crðin við gos á söguleg-
um tíma. Þau eru víða bogin eða
slitrótt. Þetta bendir til þess, að
þúfnamyndunar í mýrum gæti ekki
að ráði fyrr en á sögulegum tíma.
Ástæður íyrir þúfnamynduninni geta
verið ýmsar. En helzt má ætla, að
hún hafi færz' í vöxt vegna versn-
andi loftslags eða vegna skógeyðing-
ar. í skóglausu landi flyzt snjór í
skafla. en á milli er snjólaus jörð,
og gætir þv; verkana frostsins þar
meir.
Annar meginþáttur gróðurfars-
breytingarinnar. sem varð við land-
námið, er hin mikla aukning gras-
frjós. Grasfrjói fjölgar álíka mikið
og birkifrjói fækkar. Þessi geysilega
auking grasfrjóa gæti verið með
tvennu móti blkomin. Þegar skógur-
inn var högpvinn eða ruddur, hafa
grastegundir þær, sem þar uxu, feng-
ið aukið landrými og bætt vaxtar-
.skilyrði og þv: breiðzt út. Að auki er
líklegt, að landnámsmenn hafi bein-
línis sáð grasfræi. þ. e. flutt með sér
nýjar grastegundir hingað til lands.
En erfitt mur verða að fá úr því
skorið, hvort svo hafi verið, enda
munu grastegundir þær, sem þeir
fluttu með se- viljandi sem grasfræ
eða óviljandi í moði, fljótlega hafa
dreifzt út t. d. með búpeningi og
því löngu orðnar fullgildir borgarar
hins íslenzka gróðursamfélags. 1100
ár eru flestum jurtum nægjanleg til
að öðlazt borgararétt, ef þær á ann-
að borð gátu þrifizt. En vel gæti
verið, að hvort tveggja sé. að sumar
grastegundir fcafi flutzt hingað með
mönnum og rðrar fengið betri vaxt-
arskilyrði, þegar skógurinn eyddist.
Uppblástur mun hafa hafizt víða
um land snemma á öldum (sbr. Sig-
urð Þórarinsson 1961). Orsaka upp-
blástursins mun m. a. vera að leita
í hinni öru gr-óðurfarsbreytingu, sem
varð með tilkcmu mannsins, er skóg
urinn varð að víkja fvrir graslendinu.
Við snjóleys ngu í skóglendi seytlar
leysingavatnið að miklu leyti niður
í jarðveginn Hins vegar má gera
ráð fyrir, að við snjóleysingu á hall-
andi graslendi renni mestur hluti leys-
ingavatnsins skjótt burtu á vfirborði
og grafi farvegi í jarðvegsþekjuna. Út
frá bökkum þessara farvega hefst
síðan uppblástur. sem getur orðið
allör nema þar sem birki- eða víði-
rætur binda jarðveginn. Áfokið veld-
ur síðan jarðvegsþykknun. en hún
auðveldar virdinum eyðileggingar-
starfið Uppblásturinn hefur sums
staðar, bæði i byggð og á öræfum,
ekki eingöngu feykt burtu þurrlend-
isjarðvegi, heldur hafa mýrar einnig
blásið upp. Öskugos hafa og valdið
uppblæstri. Má þar til nefna, að Heklu
gosin 1104 og 1693 eiga nokkra sök
á uppblæstri á afréttum Árnesinga.
En vafasamt er að gosaskan hefði
valdið slíku tjóni á skógivöxnu landi.
Þess var áður getið. að greina mætti
sundur annars vegar frjókorn haga-
og túngrasa og hins vegar kornteg-
unda. Þó er sá ljóður á, að melgresi
og bygg haf? svo lík frjókorn, að þau
904
T f M 1 N N — SUNNUDAGSBLAÐ