Tíminn Sunnudagsblað - 27.10.1963, Blaðsíða 14

náms virðast síðan fáar eða engar
nýjar plöntutegundir bætast við ís-
lenzku flóruna.
Annað skeið frjólínuritanna nefnist
birlciskeiðið fyrra. Það hófst, er birki
breiddist ört út um land allt fyrir um
9000 árum. Birkiskógur og kjarr
þakU fljótlega allt láglendi nema vot-
ustu mýrar og flóa. Á þessu skeiði
hefur neðra lurkalagið í mörgum ís-
lenzkum mómýrum myndazt. Lofts-
l'ag mun á þessu skeiði hafa verið
þurrt og hlýt-t. Undir lok birkiskeiðs-
ins fyrra diyrir um 6000 árum jókst
úrkoma eða loftraki til mikilla muna
Skógurinn hraktist úr mýrunum. Síð-
asta hluta birkiskeiðsins fyrra mætti
nefna mýraskeið. Einkennisplanta
þess var svarðmosi (Sphagnum). Gró
hans eru á svarðmosa- eða mýraskeið
inu alla jafna fleiri en frjókorn og
gró annarra plantna samanlagt, en nú
er hann tæpast gróbær hér á landi.
Fyrir um 5000 árum minnkaði úr-
koma eða loftraki, svo að birki tók
að breiðast út á nýjan leik. Hófst þá
birkiskeiðið síðara, og telst þvi ljúka
með landnámi. Á tímabilinu 4000—
2500 fyrir okkar daga mun, birki-
skógur eða kjarr hafa klætt aílt lág-
lend* nema blautustu flóa. Efra lurka
lagið í íslenzkum mómýrum er frá
þessum tíma. Á þessu tímabili mun
veðurfar hafa verið hvað bezt á ís-
landi allt frá lokum jökultímans og
fram á vora daga. Jöklar voru þá
mun minni að flatarmáli en í aag,
og margir þeir jökulskallar. sem nú
gnæfa við himin, munu vart hafa
verið til. Skógarmörk munu aldrei
hafa legið hærra á Nútíma en þá.
Þau munu að öllum líkindum hafa
legið ofan 600 m, en í þeirri hæð eru
nú hæstu skógarleifar hér á landi,
í Fróðárdal norðan Hvítárvatns Á
þessu tímabili mun vart minna en
helmingur landsins hafa verið skógi
vaxinn og varlega áætlað a. m. k. %
hlutar landsins verið grónir. í dag er
aðeins tæpur f jórðungur landsins gró-
inn og aðeins 1/100 skógi vaxinn
Á mörkum bronz- og járnaldar,
fyrir 2500 árum, versnaði loftslag hér
mjög, sem og um heim ailan, og tók
þá að halla undan faeti fyrir birki-
skóginum íslenzka. Skógurinn hvarf
síðan smám saman úr mýrunum. en
starir, engjarós, mjaðjurt og ýmsar
aðrar plöntur komu í hans stað.
Frjólínuritin
Hér að framan hefur verið gerð
nokkur grein fyrir breytingum þeim,
sem urðu á gróðurfari af völdum
loftslags frá lokum jökultímans og
fram að landnámi, eins og þær koma
fram á frjólínuritunum. Skal nú
greint nokkru nánar frá tveim frjó-
línuritum, sem unnin hafa verið ur
mýrarsniðum í nágrenni tveggja
bæja. Þau segja einkar vel gróður-
farssögu síðustu 1100 ára.
Annað frjólínuritið, sem hér lúrt-
ist, er tekið úr mýri rétt austan túns
í Skálholti, en hU,t úr Borgarmýri
rétt austan Elliðaánjia við Reykjavík.
Frjólínuritin sklptast í nokkra
dálka. Fyrsti dálkurinn sýnir mógerð
mýrarsniðsins, svo og lög af eldfjalla-
ösku, sem myndazt hafa við gos í ýms
um eldstöðvum, meðan á myndun mó-
mýranna stóð. Talið er, að síðan á
síðjökultíma séu eldgos hér á landi
orðin hátt á annað þúsund talsins.
Frá upphafi íslandsbyggðar munu 30
—40 eldstöðvar hafa verið virkar.
Gos á sögulegum tíma eru vart færri
en 150. Gosin hafa ýmist verið hraun-
eða sprengigos eða hvort tveggja.
Við sprengigosin hefur gosaskan
dreifzt mjög í samræmi við vindátt-
ina, sem á var, meðan á gosinu stóð.
Sum þessara öskulaga hafa dreifzt
yfir stórt svæði og koma að miklu
giagni sem einkennislög við ýmiss
konar jarðfræðilegar rannsóknir.
Mörg öskulaganna, sem eldri eru en
frá landnámstíð, ha£a verið aldurs-
ákvörðuð með geislavirku kolefni, en
hin yngri eftir rituðum heimildum.
Einnlg má oft áætla aldur öskulaga
með því að rekja þau saman yfir stór
svæði og athuga innbyrðis afstöðu
þeirra. Þá má og afla nokkurrar
vitlneskju um aldur öskulaga með
fornleifa- og frjórannsóknum.
Öskulagatímabilið, sem Hákon
Bjarnason og Sigurður Þórarinsson
hófu að safna heimildum að árið
1934, en sá síðarnefndi hefur síðan
aukið mjög við (Sigurður Þórarins-
son 1944, 1958), auðveldar frjórann.
sóknir í íslenzkum mómýrum. Ösku-
lögin eru ýmist svört, basaltaska. eða
ljós, líparítaska.
Neðarlega í línuritinu frá Skálholti,
í 120 sm dýpt, er 5 sm þykkt svart
öskulag, K, sem líklega hefur mynd-
azt í miklu Kötlugosi á mýraskeiðinu
fyrir 5000—6000 árum. Þetta öskulag
er einnig að finna í Borgarmýrarsnið-
inu. Þar er það í 85 em dýpi og að-
eins 3 cm að þykkt, enda fjær Kötlu.
í Skálholtssniðiinu er þunnt, ljóst
öskulag, sem varð td í Heklugosi fyr-
ir 4000 árum (H4). Nokkru ofar í
báðum sniðunum er annað Ijóst ösilcu-
lag, sem myndazt hefur í Heklugosi
fyrir 2700 árum (H-1) Þetta Heklu-
gos hefur verið mesta sprengigos,
sem orðið hefnr hér á landi síðan
í lok jökultímans. Öskulagið H3 má
finna í mýra- og jarðvegssniðum frá
vestai verðu Suðurlandi norður og
austur um land, allt til Breiðdals. í
40 sm dýpi í Borgarmýri og 50 sm í
Skálholtssniðinu er þunnt öskulag,
ljóst að neðan, en dökkt að ofan. Þetta
öskulag hefur verið nefnt G eða VII
a og b (Sigurður Þórarinsson 1944,
1958). Lagið G mun vera komið frá
óþekiktri eldstöð á Torfajökulssvæð-
inu. Það má rekja í mýra- og jarð-
vegssniðum um vestanvert Suðurland
allt til Borgarfjarðar. ÖSkulagið G
mun vera myndað á fyrstu öld íslands
byggðar. í gegnum bæði frjólínuritin
er dregin punktalína, sem sýnir stöðu
þessa mikilvæga öskulags. í Skál-
holtssniðinu sést aðeins ofan við G
ljós öskudreif, sem féll í Heklugos-
inu 1104 (H'). en það gos lagði byggð
ina í Þjórsárdal og á Hrunamannaaf-
rétti í auðn. í Borgarmýri koma tvö
þunn svört lög ofan öskulagsins G.
Efra öskulagið (R) mun vera myndað
í Kötlugosi sköm'mu fyrir 1500. í
Skálholti finnst þetta lag eklki, en tvö
efstu öskulögin þar eru frá Heklu-
gosi 1693 og Kötlugosi 1721.
Dálkur A sýnir niðurstöður úr glæð-
ingu á mó úr sniðunum. Öskumagn
mósins eykst mjög eftir landnám.
Orsakir að aukningu öskumagnsins
munu einkum vera þær, að uppblást-
ur hefur í flestum héruðum byrjað
snemma á sögulegum tíma og áfoJrið
m. a. setzt fyrir í mýrunum. í Borgar-
mýrarsniðinu minnkar öskumagnið
nokkuð eftir 1500, en það bendir til
þess, að flest holt í nágrenni Reykja-
víkur hafi þá þegar verið orðin naer
örfoka. Áfok kemur mjög gceinilega
fram í mýrasniðum víða um land. Mór
myndaður fyrir landnám er venjulega
dökkur að lit. en mór myndaður eftir
landnám gulleitur, litaður af áfoki.
Ifin eiginlegu frjólínurit eru sýnd í
dálkunum B, C og D. í dálki B eru
sýnd hundraðshlutföll frjókorna hálf-
grasa, lyngs og allra annarra frjó
korna miðuð við heildartölu allra
greindra og talinna frjókorna. Hálf-
grös, einkum starir og fífur, eru
einkennisjurtir íslenzkra mýra. en
lyng, einkum krækiberja og bláberja-
lyng. virðist hafa vaxið misjafnlega
vel í hinum ýmsu mýrum eða ná-
grenni þeirra, þótt staðhættir og aðr-
ar aðstæður hafi verið líkar. Þessum
tveim frjókornaflokkum er sleppt við
útreikning dálkanna C og D. Venju-
lega verða Utlar breytingar á hlut-
fallstölu hálfgrasafrjóa við landnám-.
ið, en frjókornum iyngs fækkar hins
vegar alla jafna.
í dálkinum C eru sýnd hundraðs-
hlutföll víði-, gras- og birkifrjóa svo
og heildarhlutföll jurtafrjóa. í dálk-
inum D eru síðan sýnd hundraðshlut-
föll hinna' einstöku jurtafrjóa.
í linuritinu frá Skálholti er birki-
hámark 50—60%, á milli öskulaganna
H4 og H3, þ. e. fyrir 4000—2500 árum.
Síðan fækkar birkifrjóum smám sam-
an. unz áhnf landnámsins koma í
ljós við öskalagið G, en þá fækkar
birkifrjóum skyr.dilega úr 35% og
niður fyrir 10%. Hlutfall birkis helzt
síðan lítt breytt fram á 17. öld, að
birkifrjóum fækkar enn, svo að þau
ná ekki 5% efíir það. Fyrir landnám
902
TlllilNN - SUNNUDAGSBLAf)