Tíminn Sunnudagsblað - 20.09.1964, Page 19

Brunnastaðahverfinu, Vogum og
Njarðvíkum. „Þegar fiskur var kom-
inn undir Stapann, þá sóttu allir
þangað, — sömuieiðis allir Vatns-
leysingar, ef ekki var fiskur á Vatns-
leysuvík. Var því oft ærið þéttskip-
að, þegar allir voru komnir undir
Stapann."
Kvítuvogabjörg hlutu að nafnfesti
þjóðsöguna um Marbendil og sæ-
kýrnar og þetta erindi:
Mér er í minni stundin,
þá marbendill hló,
blíð var baugahrundin,
er bóndinn kom af sjó
kyssti hún laufalundinn,
lymskan undir bjó,
sinn saklausan hundinn
sverðabaldur sló.
Löngum hefur margs konar hjá-
trú verið tengd Vogastapa, hann ver-
ið talinn bústaður álfa, og þar hefur
þótt reimt. Margir urðu úti á Stap-
anum og hröpuðu fyrir björg, og
eiga þeir að vera þar enn á flökti.
Stapadraugar eru taldir með afbrigð-
um kurteisir, taka jafnvei ofan höf-
uðið fyrir tækni nútímans.
Grímshóll heitir efsta bunga Stp-
ans. Hann á að vera kenndur við
Grím Rangæing, sem varð eftir af
vermönnum og réðst tíl vistar hjá
Stapabónda og gekk þar að eiga
heimasætuna.
Undir Vogastapa er dálítið undir-
lendi, ef að er gáð, en hefur verið
miklu meira áður, því að sjór hefur
brotið hér land.
Hólmbúðir eru forn verstöð undir
Stapa. Hólminn er nes, sem gengur
út í Vogavík gegnt Vogabæjum. Þar
eru rústir af fornum fiskbyrgjum,
grjótgörðum (fiskgörðum), ”an-
leggs-húsum“ Knudtzons gróssera
reistum á 4. tug síðustu aldar, og
þurrabúð, sem stofnuð var þar 1830.
„Ánlegg“ nefndust salt- og fisktöku-
hús stórkaupmanna, gróssera á 19.
öld. Talið er, að hér hafi verið gerð-
ir út 18 til 20 bátai, þegar bezt lét
á síðustu öld. Um 1900 lagðist
Hólminn í eyði um skeið, unz Har-
aldur Böðvarsson hóf þar útgerð 8
lesta báts. Mjór er mikils vísir.
Þetta var upphafið að útgerð Har-
alds Böðvarssonar á Akranesi, en í
Hólmanum starfaði hann aðeins i
þrjú ár.
Þurrabúðir stóðu á strandræmunni
undir berginu, og urðu sumar að
grasbýlunum um það er lauk.
Brekka,, reist árið 1848, hélzt í
byggð fram um 1930. en þá flutti síð-
asti búandinn þaðan og reisti sér hús
í Vogum. Það er fyrsta ,,þurrabúðin“
sem rís þar i hverfinu á þessari öld.
Stapabúð, reist 1872. Þar var búið
til 1896, og hefur búðin hangið uppi
að nokkru til skamms tíms.
Kerlingahúðir voru nokkru utar.
Um Reiðskarð lágu forun reiðgöt-
urnar upp Stapann.
Kvennagönguskarð er utar, liggur
um grasigróna brekku.
Brekkuskarð er utan við Hólm og
Rauðastígur nokkru utar.
Mölvík er undan Grímshóli. Þar
var uppgripanetaveiði, og þar tíndi
Jón Daníelsson töfrasteina mönnum
til fiskisældar.
Strákar heita þrjár vörður, gömul
mið nær Njarðvíkum.
Kópa er vík við bergshalann, ytri
enda Stapans hjá Stapakoti í Innri-
Njarðvík.
Fiskimiðin eyðilögð.— Hernám Eng-
Iendinga.
Hinn blómlegi útvegur við Voga-
stapa hlaut snögg endalok árið 1894.
„Þá komu togararnir hér, fóru á
grynnstu mið og sópuðu á burt öllu
lifandi úr sjónum, svo að fjöldi
manna varð að flýja úr beztu veiði-
stöð þessa lands, sem var við sunn-
anverðan Faxaflóa allt að Garðskaga.
— Þess vegna voru 1000 netakúlur
seldar á uppboði eftir Guðna Jóns-
son á Brekku á 5 krónur, og stór-
jörðin Stóru-Vogar var boðin upp
til skuldalúkningar á 2000 króna
láni í Landsbankanum, og enginn
bauð yfir það. — Þannig var her-
nám Engiendinga við Faxaflóa 1895.
—Hvernig þvi lyktar það herrans ár
1940, get ég engu um spáð“ segir
Ágúst Guðmundsson
Annar sjósóknavi af Vatnsleysu-
strönd, Benjamín Halldórsson frá
Naustakoti, segir, að oft hafi mátt
telja á Vogavík 50-100 enska tog-
ara, sem leitað höfðu vars undan of-
viðrum, en stunduðu veiðar á Faxa-
flóa. Á leiðinni út köstuðu þeir á
víkinni og toguðu frá landi. Eitt
sinn strandaði enskur togari upp í
fjöru undan Útskálum með vörpuna
aftan í sér. Þetta var á aðfangadags-
kvöld. Skipverjar sáu ljósadýrð í
kirkjunni og héldu, að þar væri tog-
ari í aðgevð og stefndu þangað. Þá
var strandgæzla nær engin, svo að
bændur voru varnarlausir gegn þeim
ræningjum, sem óðu að landi
og eyddu byggðina. Aðgerðarlausir
vildu þeir þó ekki vera. Þeir fluttu
hraungrýti út á miðin í þeirri von,
að það eyðilegði vörpurnar, en ekki
bægðí það veiðiþjófum frá landi. Það
er ekki mjög blómlegt umhorfs á
Vatnsleysuströnd: byggðin er slit-
in, stórbýli í eyði og húsakostur á
sumum jörðum lítt breyttur frá því
í lok 19. aldar.
Hér hefði orðið samfelld byggð og
borg stæði í Vogum, ef ræningja-
flotinn hefði ekki lagzt að landi. Nú
flosnuðu menn upp og flýðu byggð-
ina, en miðin, sem þeir höfðu rækt-
að um aldir, lögðust í örtröð og
auðn.
Gildustu útvegsbændur þraukuðu
aflaleysið, keyptu sér skútur og sóttu
dýpra, og síðar hófst vélbátaútvegur.
Fyrsta vélbátinn keypti Ásmundur
Árnason í Hábæ í Vogum árið 1907.
Vogamenn höfðu verið brautryðj-
endur í þilskipaútgerð, en nú voru
þeir orðnir eftirbátar annarra, eins
og bezt sést á því, að vélbátaútvegur
hófst hér á landi 1902 og efldist
mjög á næstu árum, en vélbátar náðu
ekki til Voga fyrr en 5 árum síðar.
Hin fisksælu mið voru þrotin. og út-
gerð gekk illa.
Á styrjaldarárunum glæddist afli
að nýju, og um 1920 eignuðust bænd-
ur á ströndinni trillubáta. Ekki varð
sú útgerð þeim mikil féþúfa. Það er
fyrst með tilkomu 25 til 50 lesta
vélbáta um 1940, að útgerðin tók að
hjarna við að nýju í Vogunum. í
hönd fóru friðunarár heimsstyrjaldar
innar. Þegar togaraflotinn birtist að
nýju og allt sótti i sama horfið og
áður, var Faxaflóa lokað fyrir tog-
veiðum árið 1952 og fiskveiðiland-
helgin færð út 1958. í Vogum hefur
risið upp vísir að þorpi. en bílabraut-
in nýja sneiðir þar hjá garði, og
íbúarnir eru uggandi um, að straum-
ur tímans muni fylgja brautinni til
bæjanna fyrir utan Vogastapa
Brúðarrán Odds Gíslasonar.
Haustið 1870 fór Oddur Vigfús
Gíslason prestaskólakandidat' gang-
andi úr Reykjavík suður í Njarðvik-
ur eins og margir aðrir og kom þar
að Þórukoti til Björns, vinar síns,
síðla dags. Oddur var 34 ára og hafði
lagt gerva hönd á margt, m a. unn-
ið við lýsisbræðslu suður í Höfnum.
Þar hafði hann kynnzt Önnu Vil-
hjálmsdóttur, 19 ára heimasætu i
Kirkjuvogi. og felldu þau hugi sam-
an. Svo kom, að Oddur bað meyjar-
innar en Vilhjálmur Hákonarson,
faðir hennar, synjaði honum ráða-
hagsins, taldi Odd lítinn reglumann,
efnalausan og eigi liklegan til auð-
sældar Vilhjálmur var héraðshöfð-
ingi suður þar, þótti áðríkur og bar
ægishjálm yfir sveitunga sína
Erindi Odds kvöldið góða var að
fá Björn í Þórukoti til þess að að-
stoða sig við að nema Önnu í
Kirkjuvogi að heiman næstu nótt.
Björn lánaði honum tvo röska menn
til fararinnar. Þeim tókst að ná
Önnu og komast með hana inn í
Njarðvíkur undir morgun. Þegar
þangað kom, hafði Björn hrundið
fram sexæringi albúnum til siglingar.
Þau Oddur stigu strax á skip, en
í sömu svifum bar þar að eftirreiðar-
menn Vilhjálms bónda, en þeir
fengu ekkert að gert. Oddur sigldi
með heitmey sína tii Reykjavíkur,
og þar voru þau gefin saman í heil-
agt hjónaband af dómkirkjuprestin-
um á gamlaársdag 1870. Þau eignuð-
ust 15 böm.
TlMINN - SUMNUDAGSBLAÐ
883