Tíminn Sunnudagsblað - 08.08.1965, Síða 12

Gömul Pinotepakona í posahuanco spinnur bómullarþráð, sem hún selur síðan
liturunum.
Næstum því hver einasti maður í
litlu einangruðu þorpi, Pinotepa,
sem er nálægt Kyrrahafsströnd
Mexíkó, tekur þátt í að búa til kven-
flík, sem kölluð er posahuanco. Karl-
mennirnir, ungir og gamlir, rækta
bómullina, gömlu konurnar spinna
úr henni þráð og yngri stúlkurnar
vefa. Posahuanco er siður pilsdúkur,
sem flest allar konur í hinum heitu
héruðum Suðvestur-Mexíkó klæðast
einum fata. Bláar, rauðar og purpura-
litar, þverrendur pilsanna fara sér-
staklega vel við brúna húð hinna
fallegu Indíánastúlkna, sem fá fin-
asta posahuanco, þegar þær giftast.
Brúðarklæði Pinotepastúlku eru
pilsdúkur litaður eingöngu með lit-
um unnum úr náttúrunni og útsaum-
að langsjal um axlirnar. Rauði
liturinn er fenginn úr skóg-
arlúsum, bláí liturinn úr indigójurt-
inni og purpuraliturinn úr sæsnigl-
unum er verðmætastur af þeim. Pils
sem litað er með anilínpurpuralit,
selst fyrir sextíu pesosa í mesta lagi,
en pils með breiðum karakólröndum,
það er purpuralit skelfisksins, er
hægt að selja allt að tíu sinnum dýr-
ara, fyrir sex hundruð pesosa — eða
tvö þúsund krónur íslenzkar.
Skelfiskliturinn fæst úr nokkrum
tegundum sæskeldýra eða kuðunga.
Þeir hafa kirtla, sem gefa frá sér
mjólkurkenndan vökva með sterkri
lykt, sem annað hvort er óvinum til
óþæginda og er því varnartæki eða
það verkar sem eitur og lamar bráð-
ina, krækling, hrúðukarl eða önn-
ur smærri skeldýr, sem sæsniglarn-
ir lifa á. Þegar vökvinn kemur 1
súrefni og sólarljós, tekur hann á
sig dökkrauðan blæ eða purpurablæ,
sem verður mjög fastur í efninu.
Maðurinn hefur notað þetta efni
síðan á forsöguöldum til að fá fast-
an lit, og það var sérstaklega verð-
mætt fyrr á tímum, áður en menn
lærðu að nota litfestiefni.
Notkun purpuraskeljarinnar er
fyrst nefnd i sögn um Melkart, hinn
föníska jafnoka Herkúlesar. Hann
var að reika meðfram ströndinni
með vatnadísinni Tyros, þegar þau
sáu hund vera að leika sér að sæ-
skeljum. Tyros tók eftir, að hundur-
inn var allur purpurarauður
um munninn og var ekki sein á sér
að héimta hjúp í þessum fallega lit.
Melkart safnaði nokkrum skeljum og
tók til við gerð hjúpsins, og þar með
var hafinn iðnaðurinn, sem gerði
borgina Tyros fræga.
Föníkar gerðu ullar- og silkilitun
nð arðsömum atvinnuvegi. í Tyros og
Sidon voru skeljarnar opnaðar og
náðust þá nokkrir dropar af litun-
-arvökva úr hverri skel. En þannig
þurfti fjölda af skeljum, ef lita átti
eitthvert magn af efni og gekk því
mjög á skeljastofninn. Ferðir Föníka
og stofnun nýlendna þeirra víða um-
hverfis Rauðahafið byggðust að
mestu á leitinni að nýjum birgðum
purpuraskelja.
Á veldistímum Rómverja jókst eft-
irspumin eftir purpuralitnum, og
Rómverjar settu á stofn litunarverk-
smiðjur undir eftirliti ríkisins. En
þar sem purpuraskelin var sjaldgæf
og litunin dýr og erfið, urðu það
brátt aðeins auðmennirnir, sem gátu
veitt sér að klæðast purpura, og
seinna takmarkaðist notkun hans við
yfirstéttina eingöngu og að lokum
við keisarann einan.
Purpuraskeljategundir eru við
strendur víða um heim, þær sitja á
sjávarklettunum um fjöru. Margar
þjóðir búsettar við klettastrendur
hafa án efa þekkt litunareiginleika
skepnunnar, en hvort liturinn var
notaður, var undir ýmsu komið.
Sums staðar var skelfiskurinn svo
mikilvæg fæðutegund, að ekki var
hirt um litunina, annars stað-
ar klæddist fólkið litlu sem engu. í
menningarlöndum Vesturlanda gerði
fundur hins ódýra anilínpurpuralitar
skeljalitinn óþarfan.
Purpuraskeljar voru einnig notað-
ar snemma á öldum til lækninga o£
galdra. Við Miðjarðarhafið, þar sem
liturinn var merki konungdóms, var
ekki unnt að koma í veg fyrir, að
almenningur notaði skeljarnar í öðr-
um tilgangi en til litunar. Álitið var
til dæmis, að það gerði konu frjó-
sama að setja purpuraskel á naflá
hennar. Tengslin milli purpura ok
frjósemi eru mjög gömul, og ef tu
vill eru tengsl milli þessarar trúar 1
PURPURI
708
T I M I N N — SUNNUDAGSBLAÐ