Tíminn Sunnudagsblað - 08.08.1965, Qupperneq 20

-ijrir neðan, og þaö, sem væri enn
þá verra, allt vatnið í úthöfunum
myndi renna af jörðinni í sömu átt-
ina.
Þegar allir höfðu fengið fullvissu
um hnattlögun jarðar eftir ferð Mag-
ellans umhverfis jörðina, þurfti að
breyta hugmyndinni um hina föstu
upp og niður — stefnu í rúminu.
Jarðarkúlan var nú staðsett í miðj-
um heimi en himintunglin álitin vera
föst á krystalhvolf, sem snerust
kringum hana. Þessi hugmynd um
lögun og gang heimsins var runnin
frá gríska stjörnufræðingnum Ptóló-
meusi og heimspekingnum Aristóte-
lesi. Eðlileg hreyfing allra hluta var
í áttina inn að miðju jarðar, og að-
eins eldurinn, sem var hlaðinn ein-
hverjum guðdómlegum krafti, braut
þá reglu með logum sínum, sem
teygðust til himins.
Öldum saman ríkti heimspeki og
kennisetningar Aristótelesar yfir
hugum manna. Vísindalegum vanda-
málum var svarað með innantómum
rökum, en engin tilraun gerð til að
reyna með beinni tilraun sannleik
þeirra fullyrðinga, sem gerðar voru.
Því var til dæmis trúað, að þungir
hlutir féllu hraðar en léttir, en eng-
um sögum fer af þvi, að neinn hafi
gert sér það ómak að athuga hreyf-
ingar fallandi hluta. Afsökun heim-
spekinganna var sú, að fallið væri
of hratt til þess að mannlegt auga
gæti fylgt því.
Fyrsta vísindalega athugunin á
falli hluta, sem vitað er um með
vissu, var gerð af hinum fræga, ít-
alska vísindamanni Galíleó Galílei
(uppi 1564—1642) á þeim tímum,
þegar vísindi og listir voru að vakna
af þungum svefni miðalda. Samkvæmt
sögusögninni, sem er skemmtileg, en
að öllum líkindum ósönn, hófst þetta
allt saman dag nokkurn, þegar Galí-
leó var við messu 1 dómkirkjunni í
Písa og horfði annars hugar á kerta-
ljósakrónu, sem sveiflaðist fram og
aftur eftir að meðhjálparinn hafði
dregið hana til hliðar til að kveikja
á kertunum. Galíleó tók eftir því,
að tími hverrar sveiflu hélzt sá sami,
Lögmálií um
fall hluta
Hugmyndin um stefnuna upp og
niður nær allt aftur í öróf alda og
Neanderdalsmaðurinn hefði getað
haldið því fram, að allt, sem fer upp,
hljóti að koma niður aftur. Fyrr á
öldum, þegar álitið var að jörðin
væri flöt, var upp í átt til himins,
bústaður guðanna en niður í áttina
til undirheima. Allt, sem var ekki
guðdómlegt, hafði eðlilega tilhneig-
ingu til að falla til jarðar og fallinn
engill frá himni hlaut ófrávíkjanlega
að lenda niðri í Helvíti.
Þó að miklir stjörnufræðingar í
hinu forna Grikklandi, eins og Era-
tosthenes og Aristarkos, færðu fram
óhrekjandi rök að því, að jörðin væri
hnöttótt, hélt hugmyndin um
ákveðna stefnu upp og niður í rúm-
inu velli um allar miðaldir og var
notuð til að hrekja hugmyndina um
hnattmyndun jarðar. — Hvílík fá-
sinna að halda fram, að jörðin væri
hnöttur: Þá hlutu andfætlingarnir,
fólkið hinum megin á hnettinum, að
detta af jörðinni út í hið tóma rúm
þó að sveiflurnar minnkuðu stöðugt,
eftir því sem ljósakrónan kyrrðist.
Á leiðinni heim ákvað hann að prófa
þessa tilviljunarkenndu athugun
sína með því að nota stein festan í
streng og mæla sveiflutímann! Jú,
hann hafði rétt fyrir sér, tíminn
hélzt um það bil sá sami, þótt sveifl-
urnar minnkuðu sífellt.
Þar sem Galíleó var forvitinn að
eðlisfari, hófst hann handa við fjölda
tilrauna með mismunandi þunga
steina og mislanga strengi. Þessar
716
T t M 1 N N — SUNNUDAGSBLAÐ