Tíminn Sunnudagsblað - 16.04.1972, Blaðsíða 16

Heimir Pálsson, cand. mag.:
Þelamerkurskáldið
Tarjei Yesaas
III
1 leikritinu Ultimatum eða
Úrslitakostir, sem út kom árið 1934, en
var skrifað þegar haustið 1932. má
kenna kjúpan styrjaldarótta og
striðshatur Vesaas. Hann ræðst þar
grimmilega — raunar með bein-
skeyttari boðskap en mér er ella
kunnur úr verkum hans — á styrj
aldarboðendur og dýrkendur, á konur
sem kveðja menn sina með kossum og
húrrahrópum, þegar þeir láta teyma
sig á vigvellina til slátrunar. Sú nánd
Striðsins, sem þarna skin i gegn, er
orðin að hræðilegum veruleika árið
1940. þegar hann skrifar skáldsöguna
Kimen (Kimið), sem ástæða er til að
gaumgæfa vel.
Eins og viða i skáldsögum sinum
gerir Vesaas sér hér ofurlitinn
mikrókosmos.smáheim, þar sem hann
getur á hinn bóginn veitt viðburðum og
persónum ofurmennska stærð. Svip-
aðri tækni hafði hann reyndar beitt i
Leiknum mikla, þar sem sviðið var
Síðari hluti ritgerðar.
304
litið annað en býlið á Bufast, en þar
gegnir tæknin þó allt öðru hlutverki. t
Kiminu er sviðið eyja, litil nafnlaus
eyja. bar býr hópur fólks, naumast
fleiri en svo, að öllum verði gerð
nokkur skil. Minnir sagan að þessu
leyti nokkuð á Manninn og máttar-
völdin eftir Olav Duun og aðrar með
liku sniði. Mestan hlut i Kiminu fær ein
fjölskylda, Karl og Maria i Hlið,
og börn þeirra tvö, Inga og Hrólfur.
1 upphafi sögu er allt með friði og
spekt á eyjunni. Höfundur bregður
upp mynd af hlöðunni i Hlið, eins
konar minnisvarða þess tima, þegar
bóndinn Karl kom heim frá námi
ungur maður og ætlaði að búa stórt. I
hlöðunni eru nú meðal annars tvær
fullorðnar gyltur með grisi, gamall
göltur og ung gylta, sem einmitt er að
gjóta. t næsta kafla segir frá aðkomu-
manni, Andrési Vest að nafni. Hann
hefur lent i slysi, sprengingu i verk-
smiðju. Höfundur segir:
„...Margir þeirra, sem lifðu það
af, áttu taugar sinar óskemmdar.
Ekki hann. Hann hafði skaðazt án
ytri merkja, hafði fengið i sig þessa
eirðarlausu leit að hlutum, sem
hann fann aldrei. Að þessum friði,
sem ekki var ætlaður honum, þar
sem allt náöi fullkomnun.”
Fljótt á litið skyldi maður ætla, að
einmitt á þessari eyju ætti slikur friður
heima. En hann varir ekki lengi
Slátrarinn kemur að Hlið, og við
hljóðin i skornum grisum tryllast eldri
gylturnar, mæður þeirra, brjóta spilin
og berjast, þangað til yfir lýkur og þær
hrapa ofan i tóman brunn. Við þessi
tiðindi hefur unga gyltan lika fengið
nóg: hún étur nýfædda grisina —
einmitt á þvi augnabliki, sem Andrés
Vest kemur i hlöðudyrnar. Biluðum
taugum hans er sýnin ofraun. Hann
flýr út i skóg. Með djöfullegri bragð-
visi lokkar hann Ingu i Hlið með sér á
afvikinn stað i skóginum og drepur
hana með köldu blóði.
Nú hefst trylltur eltingaleikúr, sem
flestallir eyjarskeggjar eru látnir taka
þátt i. Leiðtogi er Hrólfur i Hlið. Karl,
faðir hinnar myrtu, er að heiman,
hefur brugðið sér til nágrannaeyjar,
en kemur aftur einmitt i þann mund,
sem Andrés Vest er króaður af við
hlöðuna i Hlið — og blóðhefndinni er
fullnægt.
Allur er þessi hluti bókarinnar
hroðaleg og djúptæk könnun, sem
einkum beinist að tvennu: veikluðu
sálarlifi Andrésar Vests, en þó einkum
múgæðinu, sem gripur þetta sára-
venjulegt fólk á eynni, breytir þvi á
örskammri stundu i blóðþyrst villidýr
á mannaveiðum. Allt gerir svo Vesaas
þetta óhugnanlegra með likingunni
við svinin. Fyrst er gyltunum likt við
mæður með börn, siðan sýnt, hvernig
likingin er gagnkvæm.
En Tarjei Vesaas er ekki sá maður,
að hann skilji þarna við sögupersónur
sinar. Þá hefði Kimið aldrei orðiö
annað en æsispennandi reyfari, i bezta
falli könnun á valdbeitingu og múgæði.
En þegar æðið fer af mönnum, verður
þeim ljóst, hvern verknað þeir hafa
drýgt: hefnt með ofbeldi fyrir of-
beldisverk, unnið af vitskertum
manni. Smám saman beinast augun að
Karli i Hlið. Hann er krafinn rétt-
lætingar af syni sinum og öðrum, i
hans þágu hafi verkið verið unnið.
Hrólfi er kennt um ódæðið, og hann
krefst skilnings foreldra sinna og
fyrirgefningar. betta samtal fer fram
i herberginu, þar sem lik Ingu stendur
uppi:
,, — Eg veit, að þið getið sett
ykkur i min spor og að þið viljið
styðja mig.
Karl i Hlið sagði:
— Þú getur ekki fengið neina
sýknu frá okkur.
— Við hvert skref á heimleiðinni
Sunnudagsblaö Tímans