Tíminn Sunnudagsblað - 16.04.1972, Blaðsíða 17

kveið ég þessu meir og meir, varð
mér ljósara, að ég gat ekkert sagt
við þig nema nei, Hróltur. Villi-
mennsku má ekki liða.
— En villimennskuna i konum
þá, á að þola hana og afsaka. —
—■ Nei, en þar fyrir höfðuð þið
ekkert leyfi til að vera villtir og
grófir, Og.svo var hann ekki einu
sinni helibrigður ...”
Hér stöndum við frammi fyrir
meginboðskap bókarinnar og komum
að honum aftur siðar. Smám saman
safnast eyjarskeggjar allir i hlöðuna,
kallaðir þangað af persónugervingi
sam v izk un n ar , hálfruglaðri
sjómannsekkju að nafni Kari Nes (og
það er áreiðanlega engin tilviljun,
hvað þetta nafn hljómar likt latneska
orðinu caritas, kærleikur). Alla nót-
tina sitja men i hlöðunni, biða eftir að
Karl i Hlið segi eitthvað, frelsi þá, en
hann getur enga frelsun veitt. Hún
verður að koma innan frá, frá mön-
num sjálfum. t einverunni og iðruninni
tekst mönnum lika smám saman að
átta sig á sjálfum sér, og undir
morgun hverfa þeir á braut með von
um aö verða manneskjur aftur. Ung
kona ris upp og segir:
,,Já, ég er líka með barni!
Hún sagði ekki meira. En það féll
i farveg með þvi, sem þeir voru
sjálfir að hugsa um.... Heyrið,
Guðrún ris upp úr brunarústunum
og er með barni. Við erum ekki
smáðir og útskúfaðir.
Konurödd sagði við alla:
Eyjan er þá alveg eins græn!
Aftur var það Guðrún. Hún sem
bar barnið i sér. Hún hafði þörí
fyrir að slá þvi föstu, að hér ætti
eitthvað að halda áfram.”
Þannig hefur þá verið ,,kim i
rykinu”. Upp af þvi kimi gefst okkur
von um, að muni spretta nýtt og betra
lif. Jafnvel Hrólfur getur beðið rólegur
eftir bátnum með lénsmanninum.
Þótt efnisþráður Kimsins hafi
þannig verið rakinn, fer ekki hjá þvi að
margt sé ósagt, áður en bókinni séu
gerð viðhlitandi skil. Vitanlega er
þetta bók um heimsstyrjöldina siðari.
En hún er meira, hún er meira en
djúpstæð könnun á múgæsingu og
tóminu mikla, sem birtist, þegar
berserksgangur fer af mönnum, Og
það, sem fyrst og fremst lyftir henni
yfir þetta svið, er einmitt boðskapur
Karls i Hlið og þar með bókarinnar i
heild: Villimcnnsku má ekki liða. Og
þá má minnast þess, að það þurfti tals-
vert bein i nefi til að slengja þessu
Sunnudagsblað Timans
framan i Norðmenn árið 1940. Þetta
var raunverulega sama og að segja við
þá: Þó Þjóðverjar fari hér með villi-
mennsku, þá er ekki þar með sagt, að
hún réttlæti, að goldið sé liku likt. Eða
með öðrum orðum: Fyrirgef þeim,
þeir vita ekki hvað þeir gjöra.
Enn er rétt að benda á athyglisvert
atriði i Kiminu, að þvi er varðar skáld-
sagnagerðina sjálfa, tækni höfundar-
ins. f Kiminu beitir hann i fyrsta skipti
svo hreinræktuðum sýmbólisma, að
allan söguþráðinn má raunverulega
taka sem tákn um annan, Þannig
hefur hann nálgazt mjög allegóriu
eða dæmisögu. Enn magnaðri verður
þessi tækni i næstu bók, en sjálfur
sagði hann:
„Meðal bóka minna markar
Kimið þáttaskil. Það var ekki
samkvæmt neinni áætlun, en eitt-
hvað svo ógnvekjandi og ótrúlegt
hafði gerzt, að það hafði sjálfkrafa
i för með sér nýja aðferð við
skriftir. Ekki vegna neinnar
áætlunar, bara af þvi það kom af
sjálfu sér. Eins og önnur aðferö til
að skynja hlutina. Liklega yrði
eyjan græn aftur, en hún yrði það
fyrir fólk, sem sá hlutina á ýmsan
hátt öðru visi og hugsaði öðru visi.”
Striöið var skollið á. Striðsárunum
og ritstörfum sinum þá lýsti Vesaas
þannig:
,,Við bjuggum á Midtbö” striðs-
árin. Þar voru framdar hreinsanir,
en engir nazistar bjuggu að stað-
aldri i grenndinni, svo að þar varð
um frjálsara höfuð að strjúka en
viða. Samt lá allt á manni með
lamandi þunga. Skáldsagan Kimið
var skrifuð fyrsta styrjaldar-
sumarið, kom út siðla hausts 1940,
siðan var þvi lokið.
Það er að segja — lokið var þvi
alls ekki, við skrifuðum bæði, skrif-
uðum og földum. Ar eftir ár.
Þannig voru Bleikipiássið og
Turninn skrifaðar og lágu siðan i
urð með krossi á grenitré, þeim til
leiðbeiningar sem kynnu að verða
lifs. Allir gerðu ráð fyrir blóðugum
endalokum hernámsins.
En svo varð lika að skrifa eitt-
hvað um þetta, sem einmitt hvildi .
á manni, það sem gerðist núnaum
allt landið. Styrjaldarár eftir
styrjaldarár hvildi það á manni án
þess að vilja taka á sig form. I
nóvember 1944 losnaði um það
snemma morguns og siðan fylgdu
skriftir eins og i kapp við timann
allan veturinn, og orkaði eins og
langþráð lausn. Húsið i myrkrinu
var lokið snemma i april 1945,
slegið utan um hana spýtum og
kastaði inn i netahúsið við Vin-
jevatn.
Og svo kom þessi dásamlegi maf
1945.”
IV.
Um þær þrjár bækur, sem hér voru
nefndar, ■ Bleikiplássið, Turninn og
Húsið i myrkrinu, verður ekki fjölyrt
hér. Ein þeirra, Turninn, þykir raunar
i tölu torskildustu rita, sem frá höf-
undinum komu, hinar tvær, Bleiki-
plássið og Húsiö i myrkrinu voru
sýnu auðskildari.
Þótt Bleikiplássið kæmi út ári siðar
en Húsið i myrkrinu, var hún skrifuð
fyrr. Hún segir frá þvottahúseiganda,
Jóhanni Tander, baráttu hans við
einmanaleikann og sigri. Harmsaga,
sem þó flytur ákveðinn boðskap um
sigur hins góða i veröldinni, óvenju
jákvæðan boðskap og vonglaðan,
miðað við aðrar bækur höfundarins.
Söguþráðurinn er talsvert flókinn,
tákn bæði fleiri og augljósari en i
Kiminu, en með hliðsjón af þeirri bók,
er máski einna athyglisverðast,
hvernig sögusviðið smækkar enn. í
Kiminu var að visu greinilegt, að mið-
depill sviðsins var hlaðan i Hlið.
Bleikiplássið gerist nær eingöngu i
einu húsi og umhverfis það. Þetta er
bleikihús Jóhans Tanders. Enn
hefur þetta svo magnazt i lýs
ingunni á hinum hernumda Noregi.
Sögusviðið er aðeins eitt hús, ekkert
gerist utan veggja þess svo um sé
fjallað. Hitt er svo annað mál, að húsið
sem þar stendur i myrkri, er
greinilega tákn Noregs eða i smæsta
lagi borgar i Noregi. t stað gatna koma
gangar, istað húsa herbergi. Bókin er
að sönnu ákaflega mögnuð lýsing
hroðalegra tima, en lýkur þó i mikilli
von: það er alltaf verið að grafa undir
húsinu. Einn daginn munu þeir, sem
þar vinna, koma upp inni i miðjunni,
þar sem bölvaldurinn situr, og honum
mun steypt. Þrátt fyrir mikla tækni og
að flestu leyti kunnustusamleg vinnu-
brögð, hefur bók þessi nokkuð þótt
'dala, er frá hefur liðið, og ekki hafa
þolað stórum betur en aðrar striðs
skáldsögur timann, sem um er liðinn
siðan hún var skrifuð.
Eftir útkomu Turnsins árið 1948
sendi Vesaas frá sér sex skáldsögur.
Arið 1950 kom Signalet eða Merkið,
bók sem gjarna er nefnd i sömu an-
dránni og Turninn sem næsta torskilið
verk. Næst i röðinni var Vornótt,
fjarska ólik hinum siðast nefndu,
raunsæileg saga, frásögn i hefð-
305