Tíminn Sunnudagsblað - 16.04.1972, Blaðsíða 19

mætti flytja marga fyrirlestra og
skrifa lærðar bækur, áður en öll kurl
væru komin til grafar. óþarft er að
þreyta hlustendur með endursögn
verksins. Hún er sem kunnugt er eina
verk höfundarins frá siðari árum, sem
birzt hefur á islenzku i þýðingu
Hannesar skálds Péturssonar. Fyrir
þá bók hlaut Vesaas verðlaun Norður-
landaráðs, og með henni barst nafn
hans til Islands. Þá voru liðin fjörutiu
ár siðan ritstörf hans hófust.
Siðasta skáldsaga Tarjei Vesaas,
Brýrnar, kom út árið 1966. Margt var
þar að visu dularfullt, en fleira minnir
þó á hinar hefðbundnari sögur höf-
undarins. Viðfangsefnið var keimlikt
og i sumum fyrri bókunum: unglingar,
á mótum fullorðinsára og gelgju-
skeiðs, látnir takast á við vandamál
lifs og dauða.
Þá hefur verið drepið á flestar allar
skáldsögur Tarjei Vesaas. En þar með
er ekki öll sagan sögð. Hann gaf auk
þess út þrjú smásagnasöfn, fimm
ljóðabækur, og þó nokkur leikrit • A
hverju þessu sviði nutu sin hinir mis-
munandi kostir höfundarins og til eru
þeir, sem meta jafnvel ljóð hans mest,
þótt afköstin liggi mest i skáldsagna-
gerð. Þvi miður verða ekki gefin nein
dæmi ljóðanna að þessu sinni sakir
skorts á þýðingum, en bent skal
mönnum á, að ýmis ljóðanna geta
skýrt myrka kafla skáldsagnanna og
þvi gott til þess að vita, að heildarsafn
þeirra hefur til skamms tima fengizt i
pappirskilju.
Siðasta bók sem frá Vesaas kom að
honum lifandi, bar heitið BSten om
kvelden, Bátur á kveldi. Þetta er ekki
skáldsaga, að minnsta kosti fjarri
hefðbundinni skáldsögu — ekki
smásögur, ekki ljóð, naumast endur-
minningar: bókin er þetta allt. Máski
yrði henni einna helzt lýst með orðinu
skynjanir. Hún er að þvi leyti endur-
minningar, að tvimælalaust fjallar
höfundurinn þar um foreldra sina, i
inngangskafla um föður sinn, i bókar-
lok um móður sina og þau bæði. Þar á
milli? Skynjun skálds á umhverfi sinu,
brugðið upp i óljósum myndum, en þó
svo hrifandi, að lesandi gáir einskis
fyrr en hann er horfinn á vit þeirra
undarlegra tákna, sem þarna ráða rik-
jum, — er dreginn inn i sogandi hring-
iðu. Vitanlega er einskis virði að deila
um það, hvort skáld skynji veröld sina
á réttan hátt eða rangan, hvort hug-
myndir hans séu raunverulegar eða
óraunverulegar. Bók þessi stendur
lika fyrir sinu án allra slikra vanga-
veltna. Fyrir mér verður til að mynda
lýsing Vesaas þar á móður sinni og
sambandi foreldranna ávalit i tölu feg-
urstu og snjöllustu kafla, sem hann
skrifaði.
1 þessum greinum hefur þess verið
freistað að gera nokkra grein fyrir rit-
störfum Tarjei Vesaas — á yfir-
borðinu. Minna hefur veriö til þess
reynt að kafa dýpra, skoða einhver
sérstök höfundareinkenni, og þá
gjarnast einhver þeirra, sem skipuðu
honum i fremsta sæti Norðurlandahöf-
unda i augum býsna margra lesenda
um allan heim. Hér er að visu nokkuð
örðugt um vik, og áður en lagt verður
út á þann hála is, er rétt að vikja að
einu formsátriði: Hverja tungu ritaöi
hann og talaði?
Þessar greinar hef ég kallað
Þelamerkurskáldið Tarjei Vesaas.
Með þvi hef ég viljað leggja áherzlu á
heimabyggð hans i Noregi og gildi
hennar fyrir skáldskapinn — og þar
með áherzlu á mállýsku hans, Þela-
merkurmálið. t stórum dráttum er
mállýzka þessi ekki verulega
frábrugðin þvi staðlaða tungumáli,
sem nefnt er nýnorska, Orðaforði er i
öllum aðalatriðum hinn sami (orða-
forði nýnorsku virðist raunar nálgast
það mark að vera samanlagður oröa-
forði allra mállýzkna i Noregi).
Stafsetning er að flestu leyti hin sama.
Einstöku málfræðileg fyrirbæri þurfa
ekki að vefjast fyrir venjulegum les-
endum. Og ég held, að áð islenzkir
lesendur með sæmilega skynsemi og
nokkra undirstöðuþekkingu á dönsku
ættu ekki að vera i teljandi vand-
ræðum með Þelamerkurmálið hans
Vesaas! Aðferðin er einfaldlega sú að
leita fremur samsvörunar i islenzku
en dönsku, ef i vörður rekur. Vil ég
eindregið hvetja alla til að reyna á
eigin spýtur. Fyrstu siðurnar verða
erfiðar, en hver veit nema úr rætist, og
umbun erfiðis get ég heitið öllum.
Hér að framan hefur mér alloft orðið
að tala um sýmból eða tákn i skáld-
skap Tarjei Vesaas. Og vissulega er
það svo, að á siðariárum gat hann sér
einkum orð sem táknrænn rit-
höfundur. Notkun tákna var honum að
visu alla tið töm, en fór vaxandi. A
þetta við um persónuleg tákn hans og
sigild tákn. Þó má enginn skilja þessi
orð min svo, að lestur siðari sagna
hans sé eitthvert bókmenntalegt leyni-
lögreglustarf. Þvi það er svo, að
jafnvel lærðustu menn, sem ráðizt
hafa á tákn Þelamerkurskáldsins og
ætlað að skýra þau okkur skussunum,
hafa orðið frá að hverfa. Málið var
ekki svo einfalt, sem þeir hugðu, eða
máski var það miklu einfaldara. Við
getum til að mynda ekki leyft okkur að
taka svörtu hestana út úr samnefndri
sögu og segja: þarna hafið þið þetta
tákn, svarta hesta, þeir merkja hér
tortimingu, eyðileggingaröflin i
mannssálinni, og svo framvegis, þvi
að svörtu hestarnir eru einmitt fyrst
og fremst svartir hestar, raunveru-
legir gæðingar, sem bæði börn og full-
orðnir dást að og tigna. Á sama hátt
er það misþyrming á sögunni Kiminu
að draga persónuna Kari Nes og segja
sem svo: þarna hafið þið samvizku
fólksins.
Hún fer einmitt alltaf stækkandi i
augum þess eftir þvi sem á bókina
liöur. Um það er yfir lýkur er hún
horfin, en höfundur tekur fram, að hún
muni koma fljótlega i leitirnar. Þar
með væri aðeins hálf sagan sögð, og
varla það, þvi að fyrst og fremst er
Kari Nes hálfrugluð sjómannsekkja,
sem gefinn er sá andlegur kraftur i
vanmætti sinum, að hún getur leitt
eyjarskeggja til sjálfskönnunar aö
unnu ódæðinu.
A þvi gæti lika leikið vafi, hvort
nokkrir tveir lesendur legðu öldungis
sömu merkingu i sama táknið, hvort
heldur það er linstafli Lisu á Fram-
nesi, eldingin eða skógarsnipan i Fugl-
unum, hundurinn i Brúnum, eða eitt-
hvað annað, og Johan Borgen hefur að
minu viti hitt naglann skemmtilega á
höfuðið i þessum orðum:
„Þessi dularfulli hundur i
Brúnum — hann var útnefndur
sýmból einhvers staðar þar sem ég
las. Sýmból og sýmból, ekki veit ég
það. Hann er öldungis nauðsyn-
legur hundur. Enginn venjulegur
hundur? Það er hundurinn hans
Vesaas, fullkomlega sjálfstæður
hundur. Hann er. Það eru engin
ósköp sögð um hann, en hann er
stór.”
Þetta gildir einnig um önnur tákn i
sögum Vesaas: þau eru. An þeirra yrði
ekki aðeins merking sagnanna önnur,
sjálfur söguþráðurinn breyttist lika.
Aður en skilizt verður við táknin er
rétt að vekja athygli á einu sérkenni
þeirra: í þeim eru ákaflega oft sam-
einaðar ógn og fegurð á hrifandi hátt.
Þannig er um svörtu hestana, þeir
geta verið nógu ógnvekjandi, en hvi-
likri fegurð eru þeir ekki gæddir,
þegar þegar þeir stiga danS sinn fyrir
Kalla? Eða sjálf Klakahöllin! öllu
óhugnanlegra tákn kulda, einangrunar
og dauða get ég naumast hugsað mér,
En er ekki þessi höll jafnframt einhver
fegursta og mest aðlaðandi bygging i
norrænum bókum?
Tarjei Vesaas sagði eitt sinn:
„...Lesandinn verður að ganga
fordómalaus að lestrinum, svo að
hann finni máski innra með sér
hvert bókritarinn vill. Það á ekki
Sunnudagsblað Timans
307