NT - 17.01.1985, Blaðsíða 6

IU'
Fimmtudagur 17. janúar 1985
Hrakspárnar um járnblendi-
verksmiðjuna hafa ekki ræst
eftir Daníel Agústínusson
Deilan í Eyjafirði
■ Skiptar skoðanir Eyfirö-
inga um stóriðju í héraðinu
hafa vart farið framhjá nein-
um. Undirskriftum er safnað
gegn stóriðju og þær afhentar
forsætisráðherra. Síðan kemur
enn stærri hópur, sem vill stór-
iðju að undangenginni ítarlcgri
rannsókn. Þarna standa tvær
fylkingar, hvor gegn annarri.
Það er ekki ætlun mín að
hlanda mér í málefni Eyfirð-
inga. Þeir hafa oft sýnt það
áður, aö þcir eru flestum hæf-
ari til að taka ákvaröanir í
eigin málum, eins og byggö
þeirra og samvinnustarf ber
vitni um.
Hinsvegar rifja umræður
þcirra Eyfirðinga og blaðaskrif
þeim tengd upp atburði, sem
skeðu í nágrenni Akraness fyr-
ir l()árum, þegar undirbúning-
ur stóð yfir að byggingu járn-
blendiverksmiðjunnar á
Grundartanga í Hvalfirði.
Skoðanir manna nú eru hinar
sömu og þá var haldið á lofti.
Jafnvel orðalagið er hið sama
og fyrir 10 árum.
Málið kynnt - vel fagnað
Það mun hafa veriö veturinn
1973-74 að Halldór E. Sig-
urðsson, alþm og ráöherra,
hélt fundi í hreppunum sunnan
Skarðshciðar og kynnti luig-
myndir, sem fram voru komn-
ar í ríkisstjórninni um járn-
blendiverksmiðju á Grundar-
tanga. Vtir þcim ákaflcga vel
tekið. Menn sáu þarna fyrirsér
öflugt fyrirtæki, sem skapaði
fjölbreytni í atvinnulífi héraðs-
ins. Unga fólkið sem þá leitaði
atvinnu sinnar til Reykjavíkur
eða suðurá Keflávíkurflugvöll
ætti kost á störfum í hcimahög-
um. Besta ráðið við flóttanum
„suður" væri efling atvinnulífs-
ins í héraðinu.
Halldór E. Sigurðsson taldi
mál þetta ekki aöeins mikil-
vægt vegna atvinnulífsins held-
ur og hafnargerðar við Grund-
artanga, sem gæti orðið grund-
völltir að enn frekari atvinnu
uppbyggingu í héraðinu og
aukinni þjónustustarfsemi.
Um þetta voru heimamenn
samhuga, sem þátt tóku í um-
ræðunum og bjartsýnir á fram-
tíðina. En Adam var ekki
lengi í Paradís. Magnús Kjart-
ansson sem þá var iönaðarráð-
herra hafði beitt sér fyrir við-
ræðum við erlent stórfyrirtæki
um eignaraðild og sýnt málinu
áhuga. Hinsvegar kom það
fljótlega í Ijós að djúpstæður
ágreiningur var í Alþýöu-
bandalaginu um verksmiöj-
una.
Andstaðan hefst
í kosningum til Alþingis vor-
iö 1974 barðist Jónas Árnason
alþrn í Vesturlandskjördæmi
harkalega gegn málinu og
sagöi því raunar stríð á
hendur. Skipti hér engu máli,
þótt þetta væri að nokkru leyti
fóstur Magnúsar Kjartansson-
ar. Að loknum kosningum fór
'hann hamförum í Borgarfirði
og eina áhugamál hans næstu
árin var að forða Vesturlandi
frá þeim ósköpum, sem járn-
blendiverksmiðja myndi valda
kjördæminu. Mun vera nokk-
uð sérstakt að þingmaður liagi
störfum sínum á þann liátt.
Röksemdirnar gegn verk-
smiðjunni voru í stuttu máli
þessar: Oflioðsleg incngun.
Óhæfir sameignarinenn erl-
endis. Á byggingartíniunum
þyrfti 500-600 menn í vinnu og
þar með myndi iill byggð sunn-
an Skarðshciðar leggjast í eyöi.
Haugur af „snefilefnum“
myndaðist við verksiniðjuna.
Þau væru baneitruð. Auk þess
myndi ódáinur þessi fjúka um
allt umhverfið og eitra það.
Væru „snefilefnin“ notuð í
undirstöðu að vegagerð væri
sá vegur hættulegur yfirferðar.
Vatnshól Akurnesinga í Akra-
fjalli yrði í mikilli hættu og
scnnilcgu ónothæft. Sem sagt:
Verksmiðjan á Grundartanga
myndi leggja filómlega byggð
sunnan Skarðsheiðar í auön og
ógna mannlifi á Akranesi. Það
inátti ekki ininna vera.
Ýmsir sérfræðingar í um-
hverfismálum voru látnir vitna
um þetta og fólk sem hafði séð
járnblendiverksmiðjur erlend-
is, bar þeim hroðalega söguna.
Allt þetta moldveður minnti á
trúboða, sem ferðuðust um
landið í byrjun aldarinnar og
töldu fólki trú um það, aö
dómsdagur væri í nánd. Var
ekki að undra þótt margir yrðu
hræddir og vildu komast hjá
því að dómsdagur rynni upp,
með því að taka afstöðu gegn
verksmiðjunni.
Skáld kveðja sér hljóðs
Skáld eru viðkvæm og gern-
ingaveður þetta fór ekki fram
hjá þeim. í löngu kvæði eftir
eitt þeirra, sem búsett er í
héraðinu, eru þessi erindi, sem
endurspegla áróðurinn gegn
verksmiðjunni:
„Það rísa í byggðinni ban-
eitruð fjöll
þau breiöast uni grundir og
leira.
Blásýran læðist í vatnsból og
völl
þiö vitið livað gerist þá
fleira.
Við sjáum ei dauðann en
samt gæti hann
í sókn orðiö lúinskur að hcrja.
Og þá er ei hægt fyrir maðk
eða mann
í moldinni líf sitt að verja.“
Erindi þessi þurfa ekki skýr-
inga við, en þau eru ævarandi
heimild um málflutninginn. Ég
hcyrði nýlega í útvarpinu að
skáldin í Eyjafirði eru komin
af stað á svipuðum nóturn.
Almennur fundur að Leirá
Á haustnóttum l974boðuðu
ráðherrarnir Gunnar Thor-
oddscn og Halldór E. Sigurðs-
son fund að Leirá og kynntu
með ítarlegum framsöguræð-
um væntanlega verksmiðju á
Grundartanga. Með þeim var
m.a. Baldur Johnsen læknir,
forstöðumaður Heilbrigðiseft-
irlits ríkisins. Skýrði hann
fyrirhugaðar mengunarvarnir
og þær kröfur, sem til verk-
smiðjunnar væru gerðar í þcini
efnum.
Jónas Árnason alþm. hafði
smalað ýmsu fólki á fundinn,
einkum úr flokki sínum og
'gagnrýndi það verksmiðjuna
harðlega. Hann hafði m.a.
símað eftir 2 bændum norðan
úr Mývatnssveit. Þeir áttu að
bera vitni um alla þá bölvun,
sem Kísilgúrverksmiöjan hefði
leitt yfir Mývatnssveitina. Að
þeirra dómi var hún verst hin
andlega og félagslega mengun,
sem af verksmiðjunni leiddi.
Karlakórinn hefði hreinlega
dáið. Ungmennafélagiö klofn-
að og annað eftir því. Hinn
góði og Ijúfi félagsandi við
fjallavötnin fagurblá væri nú
grútfúll og stór mengaður. Af
þessum ástæðum skoruðu þeir
á bændur og búalið í Borgar-
firði að standa gegn verksmiðj-
unni og sögðust mæla þar af
reynslu og heilindum.
Á fundinum vakti mikla at-
hygli framkoma ungs manns,
sem kallaði sig umhverfisverk-
fræðing. Hann var starfsmáður
Baldurs Johnsen, en kominn á
fundinn samkv. beiðni Jónasar
Árnasonar. Erindi lians virtist
helst vera það, að gera allan
málflutning Baldurs, sem tor-
tryggilegastan. Fannst ýmsum
þarna nokkuð langt gcngið.
Kenningin um hættuna af
„snefilefnunum" virðist frá
honuni komin. Eftir langar
umræður lauk fundi þessum og
fóru margir óttafullir heirn um
framtíð héraðsins.
Sóknin hert
Nokkru síðar var annar
fundur haldinn að Leirá að
tilhlutun andófsmanna. Þang-
að var fenginn íslenskur
læknir, sem hafði verið við
nám í Skotlandi m.a. í meng-
unarfræðum. Hann gekk
lengra en nokkur hafði áður
gert og fullyrti að allt drykkjar-
vatn Akraneskaupstaðar yrði
baneitrað og ónothæft. Nú
varð fólk enn hræddara en
áður og aldrei lá betur á Jónasi
þingmanni. Er ekki að undra
þótt fólk hrökkvi við, þegar
mál eru túlkuð á þann hátt í
nafni lærdóms og vísinda.
Þegar hér var komið, var sú
krafa sett fram, að atkvæða-
greiðsla færi fram um staðsetn-
ingu verksmiðjunnar. Ekki var
hægt að verða við þeirri beiöni,
þar sem búið var að taka ýmsar
mikilvægar ákvarðanir í sam-
ráði við sveitastjórnirnar í
hreppunum. Hefði krafa þessi
komið fram fyrr, tel ég líklegt
að við henni hefði orðið og
verksmiðjan þá verið
samþykkt. Hinsvegar má færa
líkur fyrir því, að hún hefði
verið felld, þegar hér var kom-
ið málum.
Þá var sú krafa uppi á síðasta
stigi að fela félagsfræðingum
að gera álit um þá röskun á
búsetu, sem verksmiðja á
Grundartanga hefði í för með
sér. Það lenti víst í tímahraki
og harma fáir. Byggðin hefur
þróast með eðlileguin hætti og
engin slík vandamál eða félags-
leg komið upp.
Því ekki heldur
smáiðnaður?
Á Leirárfundinum héldu
nokkrar pólitískar fylgikonur
Jónasar úr uppsveitum Borg-
arfjarðar fjálgjegar ræður gegn
Barátta Alþýðubandalags-
ins gegn verksmiðjunni á
Grundartanga hefur beðið al-
gert skipbrot. Hún var líka
hvorki byggð á vísindum né
heilbrigðri skynsemi, heldur
ofstæki, trúarkreddum og
venjulegu afturhaldi.
Danícl Ágústínusson
verksmiðjunni og töldu sig vita
margt um hættuna. Jafnframt
sögðu þær að betra væri að
koma smáiðnaði upp í hérað-
inu í stað hinnar hættulegu
verksmiðju. Um þetta gerði
svo Samband borgfirskra
kvenna samþykkt nokkru síðar
og nefnd var sett á laggirnar.
Þrátt fyrir l() ára starf hafa fáir
orðið varir við árangur af starfi
hennar. Frétt kom þó eitt sinn
um það, að nefndin legði til að
bifreiðaverkstæði yrðu stofnuð
í öllum hreppum Mýra- og
Borgarfjarðarsýslu. Væntan-
lega átti þá einnig að leggja
niður að einhverju eða öllu
leyti bifreiðaverkstæði K.B. í
Borgarnesi. Það er ekki öll
vitleysan eins.
Sá hugsanagangur er því
ekki nýr - hjá þeim sem ekki
mega heyra stóriðju nefnda,
að benda á smáiðnaö í staðinn.
án frekari útskýringar. Þetta
orð er eins og afsökun fyrir
málstaönum. Sannleikurinn er
sá. að smáiðnaður og stóriðja
eru ekki og hafa aldrei verið
ólíkir valkostir. Þetta er eins-
takt rugl, sem búiðer að hlusta
á alltof lengi. Hugvitssamir og
duglegir menn geta hvar og
hvenær sem er komið upp
smáiðnaði, ef nauðsynleg skil-
yrði eru fyrir liendi. Verk-
smiðjan á Grundartanga spillir
ekki fyrir smáiðnaði. Hennar
vegna er hægt að koma honum
upp í hverjum hreppi Borgar-
fjarðarhéraðs. Hvað hefur
áhugafólkið um smáiðnað að-
hafst s.l. I() ár?
Forustan brást ekki
Það er með ólíkindum.
hversu fámennur hópur
kommúnista. sem beitti fyrir
sig nokkrum sérfræðingum,
komst langt í áróðri sínum,
gagnvart hrekklausu fólki. Hér
að framan hafa nokkur dæmi
verið nefnd, en miklu meira er
ósagt. Það sem bjargaði mál-
inu gegnum allt þetta moldveð-
ur var einbeitt forusta ríkis-
stjórnarinnar og þá einkum
Bandalag á krossgötum
■' Bandalag Jafnaðarmanna
stendur nú á krossgötum. A
fundi Bandalagsins í byrjun
febrúar verður að öllum líkind-
um tekin einhver ákvörðun
um framtíðarskipan Banda-
lagsins - hvort það verður í
framtíðinni laus-tvinnuð sam-
tök án innra skipulags eða
hvort hefðbundið flokksskipu-
lag verður tekið upp.
Bandalagið hefur á undan-
förnum mánuöum hlotið 6-8%
fylgi samkvæmt skoðana-
könnunum og það hlýtur að
vera spurning hvort samtök er
njóta slíks fylgis geti haldið
áfram að vera óskilgreind
þokusamtök.
Að sönnu hafa talsmenn
samtakanna látið sem ekkert
sé þeim meira fjarri en að taka
upp hefðbundið flokkaskipu-
lag. Hingað til hafa samtökin
■ Stefán Bencdiktsson er
talsmaður lágmarksríkisvalds.
Verður hann formaöur?
starfað án þess að liafa skráða
félagsmenn er greiða árgjöld
og mæta á hefðbundna flokks-
fundi.
En slíkt gengur ekki til
lengdar. Það liggur því nokk-
urn veginn Ijóst fyriraðjafnað-
armenn verða að kyngja súrum
bita og skipuleggja starf sitt á
einhvern hátt - ekki síst eftir
að Jón Baldvin, sem fæddurer
í Alþýðuhúsinu fyrir vestan,
hóf baráttuna með miklum
bravör á dögunum.
Formaður eða ekki
formaður
Bandalag Jafnaðarmanna var
stofnað í upphafi kringum einn
mann, Vilmund Gylfason. Eft-
ir fráfall Vilmundar kom hóp-
urinn saman til að ráða ráðum
sínum. Þá var ekkert ákveðið
um innra skipulag Bandalags-
insogenginn formaðurkosinn.
Á næsta landsfundi Banda-
lagsins má búast við umræðu
um formannsleysið og hvort
kjósa eigi formann.
Þeir þingmenn Bandalagsins
sem mest hefur borið á eru
þeir Guðmundur Einarsson og
Stefán Benediktsson. Einnig
hefur Kristófer Már Kristins-
son, sem sctið hefur á þingi
sem varamaður í vetur verið
skeleggur í ýmsum málum á
þingi.
Líklegustu kandidatarnir til
leiðtogahlutverks í Bandalag-
inu eru þeir Guðmundur og
Stefán. Guðmundur hefur ver-
ið þingflokksformaður Banda-
lagsins, en Stefán er fyrsti
þingmaður Bandalagsins í
Reykjavík.
Ekkert líf án strúktúrs
Bandalaginu virðist hafa
tekist að sannfæra kjósendur
um að það er komiö til að vera
- og er ekki loftbóla í fiskabúri
íslenskra stjórnmála. Fyrsta
skrefið er því stigið og viö
tekur það næsta sem er sýnu
erfiðara - að lifa af.
Nú er að sýna þessum sömu
kjósendum og „kusu eitthvað
nýtt - eitthvað gegn kerfinu"
að antikerfiskallarnir séu
meira en orðin tóm.
Guðmundur Einarsson er
líffræðingur og veit manna best
að ekkert líf viðhelst án innri
strúktúrs og skipulags. Hitt er
annað að menn þykjast geta
sýnt fram á að líf geti kviknað
af tilviljanakenndum stefnu-
mótum efna og efnasambanda.
Semsagt Bandalagið varð til
sakir tilviljanakenndra at-
burða - váraformannskjör í
Alþýðuflokknum til dæmis. En
lífi verður vart haldið í ungvið-
inu nema að það skipuleggi
innra starf sitt af kostgæfni og
taki upp einhvern vísi að þræl-
skipulögðu flokksneti hinna
flokkanna.
Þróunin virðist því verða sú
að samtökin sem voru stofnuð
til höfuðs flokkunum sláist í
hópinn og verði einn af strák-
unum. En þýðir það að allt sé
glatað? Það fer eftir því hvort
þeir. er veljast til forvstu í
hinum nýja flokki, eru vandan-
um vaxnir. Hvort þeir halda
baráttumálum sínum á lofti og
vinni ötullega að þeim - eða
hvort upp kernur valdatog-
streita sem er velþekkt úr öðr-
um flokkum.
„Vinstri“ eða
„hægri“ flokktn?
Bandalagið bauð fram í öll-
um kjördæmum í síðustu kosn-
ingum, en það var mjög laust í
reipum hvaða stofnun þyrfti
að samþykkja lista til þess að
hann teldist á vegum Banda-
lagsins. Það leiddi m.a. til
fljúgandi deilna í Reykjanes-
kjördæmi.
En fyrir utan skipulagsmálin
er það náttúrlega hin póli-
tíska stefna sem móta þarf á
landsfundi. Það hefur komið í
ljós að grundavallarskoðanir
þingmanna Bandalagsins eru alls
ekki hinar sömu og eiga þeir það
sammerkt með öðrum flokk-
um á Alþingi. Þannig er t.d.
Stefán Benediktsson talsmað-