NT - 27.03.1985, Síða 10

Minning
Miðvikudagur 27. mars 1985 10
Æskuminningar sjö systkina frá Álftaveri
Elsta systirin, Guðbjörg
Halldórsdóttir, er látin, hún
hefði orðið 80 ára þann 13.
mars. Svo lifandi er vinkona
mín í huga mínum, að mér
finnst eins og hún sé í ferða-
lagi, og muni nú koma heim,
bjóða til veislu og biðja mig
um vísu, eins og hún gerði svo
oft. En staðreyndir eru ósk-
hyggjunni alltaf sterkari, og
þetta greinarkorn kemur því í
staðinn fyrir vísuna.
Guðbjörg lést 28. apríl 1983
í Landakotsspítala eftir
tveggja ára veikindastríð.
Hún var dóttir hjónanna Sig-
rúnar Þorleifsdóttur og Hall-
dórs Guðmundssonar, sem
bjuggu í Hraungerði í Álfta-
veri, Vestur-Skaftafellssýslu.
Þar fæddist Guðbjörg og syst-
kini hennar sex, og ólust þau
þar upp á söguslóðum í skjóli
og fegurð fjallanna. Hvort
tveggja gat þó brugðið til
beggja vona, skjólið og fegurð-
in í nábýli við Kötlu og hina
miklu sanda. Sandbyljir voru
algengir og komu mjög skyndi-
lega. Fólkið þekkti einkennin
og sagði: „Það er að koma
mor.“ Það þykknaði í lofti og
dró fyrir sólu, þá var hver sæll
og heppinn, sem komst í hús
og gat lokað á eftir sér.
Hraungerðisbörnin, í ör-
uggu skjóli foreldrahúsanna,
brostu og sögðu, að tröllin í
fjöllunum væru að kasta úr
öskutrogunum sínum niður í
dalina og sveitina. Guðbjörg
ljómaði alltaf, þegar hún sagði
frá æskudögunum, hún sagði
skemmtilega frá, og aldrei var
neitt neikvætt í frásögninni.
Það er víst mjög erfitt fyrir
yngra fólk að trúa því, að sex
ára barn hafi verið skilið eftir
heirna með eins og tveggja ára
börn á meðan móðirin var að
vinna á engjum, en það ætti
bara að spyrja eldra fólkið,
áður en það er of seint, ekki er
langt þangað til sá gluggi lokast
og aldrei framar verður hægt
að líta aftur í árin nema í
skráðum heimildum.
Systkinunum frá Hraun-
gerði er það minnisstætt, hve
móður þeirra varð einu sinni
illt við, þegar hún kom heim af
engjum, og Guðbjörg sex ára,
sagði henni hvað komið hafði
fyrir meðan hún var í burtu.
Guðbjörg sagði: „Kýrnar af
nágrannabæ komu heim á
hlað, og ég sagði strákunum að
bíða hér á meðan ég ræki
kýrnar, og svo rak ég þær út
fyrir tún.“ Sigrún bað guð að
hjálpa sér, hún vissi að það
gekk mannýgur boli með þess-
um kúm, sem hafði hvað eftir
annað lagt í fullorðna menn,
en barninu gerði hann ekki
mein. Bræður Guðbjargar,
sem hún var að passa, voru
Hallgrímur eins árs, og Rögn-
valdur, tveggja ára. Sigmund-
ur, elsti bróðirinn, var stund-
um heima hjá þeim, en ekki í
þetta sinn, var þá að hjálpa til
við heyskapinn.
Hraungerðisbörnin voru
sjö, eins og fyrr segir, Sig-
mundur elstur, næstelst var
Guðbjörg, kölluð Bagga, svo
kom Rögnvaldur fjórum árum
síðar, svo Hallgrímur og síðan
stúlkurnar þrjár, Guðbjörg
(Stella), Sigríðurog Rannveig.
Guðbjörg hefur snemma
orðið yngri börnunum önnur
móðir (en það var algengt með
elstu dótturina ef ekki var
amma eða önnur góð kona,
sem gekk inn í hlutverkið), og
minnast þau hennar þannig
sem góðrar móður.
Stella segir: „Ég öfundaði
Böggu alltaf af því, hvað hún
var fljót að raka og rösk við
allt, sem hún gerði. Það var
sýo gott að vinna með henni
Böggu.“
Sigríður segir: „Hún Bagga
var svo léttlynd og glöð og
gerði gott úr öllu.“
Rögnvaldur man vel, hve
sóst var eftir henni í vinnu,
þegar hún var unglingur, frá
bæjunum í sveitinni, og hvað
hún var hraust og sterk og lét
upp bagga, þegar hún var sext-
án ára, sem var þó karlmanns-
verk.
Sigmundur segir: „Ja, hvort
það var gott að vinna með
henni Böggu, hún var ekki
dugleg, hún var hamhleypa."
Hallgrímur segir: „Eitthvað
það fyrsta, sem ég man eftir
mér er það, að við börnin
sátum á túnhliðsgrindinni og
biðum eftir því, að mamma
kæmi heim af engjum." Litlu
börnin svengir fyrr en þau
stærri, eins og allir vita. „Ég
var orðinn hálf ergilegur. Þá
sagði Bagga: „Guði sé lof,
þarna kemur hún mamma.“
Það birti skyndilega í huga
mínum, og ég var altekinn af
gleði og trúnaðartrausti, og
mér finnst, að áhrif frá þessu
skyndilega geðhrifi hafi fylgt
mér alla tíð síðan.“
Árin líða, nýir einstaklingar
fæðast, dæturnar þrjár í
Hraungerði fæðast allar að
vetri til, svo að Sigrún getur
staðið við hlið manns síns um
hábjargræðistímann, eins og
sagt var þá: Þá þurftu allir
mikið að vinna, einkurn í sveit-
um landsins, ungu hjónin í
Hraungerði voru þar engin
undantekning, búið nokkuð
stórt og munnarnir margir. Það
var haldið áfram að bíða í
túnhliðinu á kvöldin og þrá
heimkomu hinnar ágætu
móður. Stella varð fyrst til að
taka sæti yngsta barnsins af
Hallgrími, ári síðar fæddist
Sigríður, svo liðu tæp þrjú ár
og þá fæddist Rannveig, yngsta
barnið.
Guðbjörg (Bagga) er þá orð-
in stærðar telpa og engin goðgá
að hafa hana með litlu börnin.
Ekki virðast eftirlifandi syst-
kini Guðbjargar eiga neina
leiðinlega minningu um hana
frá þessum árum. Þó hlýtur
hún stundum að hafa orðið að
byrsta sig og taka á honum
stóra sínum, þó ekki væri nema
til að halda hópnum innan
túngirðingar. Ekki tala þau
um veikindi eða slys á þessum
árum og talar það sínu máli um
gæsluna. Rannveig segir: „Ég
man að við sátum á slá í
túnhliðinu óg sungum." Þessi
fagra setning, sem Hallgrími
er svo minnisstæð er þá fallin
inn í eins konar Ijóðform eða
orðin að viðlagi. Hún segir:
„Við sungum og margendur-
tókum: Guði sé lof, Guði sé
lof, þarna kemur hún mamma.
Þegar Guðbjörg var þrettán
ára urðu náttúruhamfarir í
Mýrdalsjökli. Katla gaus og
bræddi jökulinn í kringum sig.
Sá dagur er öllum í nágrenninu
mjög minnisstæður, ekki síst
þeim, sem þá voru börn. Það
var upp úr hádegi þann 12.
október 1918 að svört ský dró
fyrir sólu, en ekki varð svarta-
myrkur þann dag, eins og
marga daga síðar. Ógurlegir
skruðningar heyrðust frá jökl-
inum, sem ágerðust með dun-
um og dynkjum, svo steyptist
ógurlegt vatnsflóð með stór-
kostlegum jakaburði niður af
jöklinum suður og austur um
Mýrdalssand. Þenna dag voru
mest konur og börn heima á
bæjunum, bændurnir höfðu
verið inni á afrétti í miðleit.
Það átti að rétta í Fossarétt
þenna dag, en hvernig sem
horft var sást enginn koma frá
réttinni, þar til tveir menn
komu á harða stökki úr þeirri
átt, það voru hreppstjórinn
Gísli Magnússon í Norðurhjá-
leigu og Sigurður Jónsson á
Þykkvabæjarklaustri. Þeir
höfðu beðið við réttina frá því
um morguninn eftir safninu og
gangnamönnum, en enginn
kom. Svo fór þeim að skiljast
að Katla gamla hefði orðið á
undan og teppt allar götur fyrir
gangnamönnunum. Hrepp-
stjórinn skipaði nú Sunnan-
byggjurum að flýja suður í
Virki, en þar voru fjárhús, sem
stóðu hærra en Sunnanbyggj-
arabæirnir, en svo nefndust
bæirniráÞykkvabæjarklaustri,
Norðurhjáleigu, Hraungerði
og Sauðhúsnesi. Maturinn
varð eftir í pottinum í Hraun-
gerði, þó að komið væri fast að
matartíma. En kýrnar, jú,
þeim varð að bjarga. Sigmund-
ur og jafnaldri hans frá næsta
bæ, Matthías Eggert Oddsson,
hlupu fyrir jökulstrauminn og
björguðu kúnum og fóru með
þær í Virkisfjárhúsin, og var
fólkið í öðru, en kýrnar í hinu
til næsta dags, en þá var allt
flutt á örugga bæi. Hraungerð-
isfólkið fór að Norðurhjáleigu
og segir frá því í bókinni
„Jarðeldar á íslandi," þar
stendur: „Þar var kona frá
Hraungerði með sex börn,“ en
reyndar voru þau sjö, því það
yngsta fæddist eftir tvo og
hálfan mánuð.
Af gangnamönnunum er
það að segja, að þeir voru
komnir með safnið fram úr
afréttinum, þegar þeir urðu
varir við hlaupið. Þeir skildu
við féð í svonefndum Upphög-
um, sluppu naumlega undan
hlaupinu og komust að
Skálmabæjarhraunum, sem þá
voru í byggð. Daginn eftir
komust þeir svo heim. Það,
sem eftir lifði af sauðfénu,
fannst svo smám saman næstu
daga.
Reynslunni ríkara, sem
ófædda barnið slapp ekki alveg
óskaddað frá, flutti Hraun-
gerðisfólkið síðan heim. Bæ-
inn hafði ekki sakað, en merki
um jakaruðning var alveg heim
í hlaðvarpa. Öll var þó reynsl-
an góð og blessuð fyrst faðir
þeirra kom heill á húfi með
hinum gangnamönnunum.
Svo byrjaði lífið aftur sinn
vana gang eftir að mesta hætt-
an af gosinu var um garð
gengin. Þó að börnin byrjuðu
snemma að hjálpa til, var þeim
aldrei íþyngt með vinnu og
höfðu alltaf dálítinn tíma til að
leika sér sem var þá um leið
gæsla fyrir yngri börnin.
Leikir barnanna voru á þeim
árum - og eru kannski alltaf -
stæling af gerðum fullorðna
fólksins. Guðbjörgsagði: „Við
lékum okkur oftast þannig, að
við þóttumst vera að messa.
Ég var meðhjálparinn og
krækti pilsi af mömmu um
hálsinn á Sigmundi og gætti
þess að föllin væru að aftan svo
að það Iíktist sem mest prests-
hempu, svo kunnum við marga
sálma og sungum mikið. Það
var kirkja á næsta bæ við
okkur, Þykkvabæjarklaustur.
Þangað fengum við alltaf að
fara ef fært var veður á messu-
dögum, svo leiddum við yngri
börnin með okkur, þegar þau
voru orðin fær um að ganga
það. Þau vissu því, að það átti
að sitja rólegur á meðan á
messu stóð. Til dæmis þegar
Rannveig var skírð, laumufar-
þeginn í gosflóttanum að
Norðurhjáleigu um haustið,
hún var skírð í byrjun janúar
veturinn eftir, fædd á nýjárs-
dag. Strax og presturinn var
búinn að skíra hana brugðum
við krakkarnir okkur í
skemmu og fórum að leika.
Þegar athöfnin stóð sem hæst,
birtist sjálfur presturinn séra
Bjarni Einarsson í dyrunum
og sagði: „Þið eru nú að skíra,
börnin góð.“ „O, já,“ sagði
einhver meira höfðum við ekki
einurð á að segja í það
skiptið.“
Éins og fyrr segir var oft
gripið til þess leiks að stæla
prestsverk, það þurfti ekki
annað en að krækja pilsinu um
hálsinn á Sigmundi og gæta
þess að föllin væru að aftan, þá
var hann tilbúinn að halda
stólræðu og ekki stóð á
kórsöng. Sigmundursegir: „Ég
öfundaði Böggu alltaf af því
hve hún var fljót að læra lög.“
Séra Bjarni lét hafa það eftir
sér, að hann stæði oft úti á
góðviðriskvöldum og hlustaði
á börnin í Hraungerði syngja,
en prestsetur var þá á ná-
grannabænum Mýrum. Þá var
Guðbjörg - Bagga - að kenna
og æfa systkini sín í því að
syngja það, sem hún var búin
að læra.
Guðbjörg og hennar systkini
hafa ekki þurft að sæta því
hlutskipti, sem var þungur
kross á mörgu íslensku barni
allt fram á tuttugustu öld að
fara að heiman fermiiígarvorið
sitt, jafnvel á sjálfan ferming-
ardaginn, til þess að fara alfar-
ið að vinna fyrir sér. Aftur á
móti minnast þau þess, að þau
voru lánuð dag og dag, ef
mikið var að gera á bæjunum í
kring. Það var gaman, næstum
eins og orlof. Oftast var beðið
um Böggu, hún var svo
skemmtileg og harðdugleg.
Á þessum árum var háður
kappsláttur á íþróttamótum,
en heima gátu menn keppt í
hvaða grein, sem var. Sig-
mundur segir: „Mamma átti
metið í því að vera fljótust að
skera melgras, okkur Böggu
langaði að reyna okkur við
hana, ég gerði eins og ég gat og
komst einum fjórða fram yfir
met mömmu, en þegar farið
var að mæla það sem Bagga
skar, þá hafði hún tvo fjórðu
fram yfir mömmu. Þannig var
Bagga alltaf.“
Sigríður segir: „Eg vil ekki
láta það liggja í láginni, hvern-
ig Bagga reyndist mér, þegar
mér lá mest á. Ég var sjö eða
átta ára, fjarri mömmu og
öllum, sem ég þekkti. Þá reif
hún sig upp og kom á eftir mér
til þess að halda í höndina á
mér yfir örðugasta hjallann,
meðan ég var að kynnast og
samlagast nýju fjölskyldunni."
Þær voru fóstursystur, Sigrún í
Hraungerði og Guðrún hús-
móðir í Skógum undir Eyja-
fjöllum. Sigrún fann sárt til
með vinkonu sinni, því að hún
bar þungan harm í hjarta
vegna barnamissis. Þannig at-
vikaðist það, að Sigríður fór
að Skógum, en Sigrún vissi, að
hvergi fór betur um börn en
þar, og kannski hefur hún
hugsað, að ef Sigga ílentist
þar, þá ætti hún betri framtíð
fyrir höndum en þau gætu veitt
henni með þenna stóra barna-
hóp. En börnin hafa ekki
áhyggjur af morgundeginum
frekar en liljur vallarins, miklu
fremur líkjast þau í hugsun
litla fuglinum hans Þorsteins
Erlingssonar, sem „harmar í
skóginum hrjósturlönd sín.“
Að sjálfsögðu var Sigríðar sárt
saknað, svo samrýnd, sem
J>essi fjölskylda var alla tíð.
Sigríður segir: „Bagga var þá
17 ára, dáð og eftirsótt, hafði
aldrei viljað eða þurft að fara
út fyrir æskustöðvarnar til að
vinna, en nú yfirgaf hún allt og
var eitt og hálft ár með mér í
Skógum." Svo sannarlega hef-
ur hún leitt og stutt litlu systur
sína, annars mundi Sigríður
ekki minnast þessa atburðar
með svo mikilli þökk og virð-
ingu, em hún gjörir. Sigríður
segir ennfremur: „Ég veit, að
Bagga systir sá aldrei eftir því
að gera mér þennan mikla
greiða, því að hún minntist oft
á það, hvað hún Guðrún í
Skógum hefði verið góð og
skemmtileg, og hve margt hún
hefði kennt sér.“
Eftir þetta fór Guðbjörg að
fara meira en áður að heiman
til þess að vinna. Fyrst var hún
í vist í Vestmannaeyjum og
svo þetta algengasta á þeim
tímum, vistir á veturna og
kaupavinna á sumrin. Guð-
björg sagðist oft hafa skælt í
laumi útaf því hvað sig hefði
langað til að læra, einkanlega
að spila á hljóðfæri, og fór hún
því í vist til Reykjavíkur, þar
var helst kennslu að fá. En svo
erfitt, sem það var fyrir fátæka
pilta, þá var það helmingi erf-
iðara fyrir stúlkur, þær höfðu
helmingi lægra kaup. Svo var
Guðbjörg alltaf með hugann
heima, hún vandist á það sem
barn að hugsa um litlu systkin-
in sín, hún var líka mjög
rausnarleg í sér og gat þá ekki
skorið neitt við neglur sér.
Systurnar muna eftir ýmsu fall-
egu, sem hún sendi heim eftir
að hún fór að fara suður til að
vinna. t.d. kjólum fyrir ferm-
ingar o.s.frv. Allt hefði þetta
þó getað blessast, því systkinin
komust fljótt upp og voru öll
bráðmyndarleg og vel gerð,
hefði ekki vágesturinn mikli,
sem herjaði á íslenska æsku
um þessar mundir, krækt klón-
um í þennan glæsilega syst-
kinahóp. Guðbjörgu fór að
verða kvillagjarnt, en lét það
ekki halda aftur af sér. Einu
sinni leið henni mjög illa, þeg-
ar hún kom heim af engjum og
mældi sig og var þá með fjörtíu
stiga hita. Flensa, auðvitað!!
Viðhengi á íslensk-
um frímerkjum
■ Þegar prentun íslenskra
frímerkja hófst hjá frönsku
prentsmiðjunni Périgox
1975, hófst einnig útgáfa frí-
merkja með föstum við-
hengjum í íslenskri frí-
merkjasögu.
Að vísu höfðu áður fundist
viðhengi, eða „tabs“ eins og
það heitir á tæknimáli, á
íslenskum merkjum. Um
það vil ég nefna þrjú dæmi,
sem ég þekki.
Árið 1945 var 10 aura
merki, grátt, með síld prent-
að hjá Thomas de la Rue í
London. Merki þetta var
prentað í 100 stykkja örkum
til venjulegrar sölu á póst-
húsum, en einnig til notkun-
ar í sjálfsölum. Sumar ark-
irnar höfðu ekki verið skorn-
ar og því voru hvítu reitirnir
ekki skornir, en fylgdu örk-
unum heilir ofanvið, eða
neðanvið frímerkin. Merki
þetta er númer 246 í íslensk
frímerki.
Næst þegar slíkt viðhengi
kemur til, er um að ræða
merki sem prentuð eru hjá
Finnlands-banka. Þetta eru
Einars Benediktssonar frí-
merkin frá 16. nóvember
1965, eða 20 árum seinna.
Merkið er númer 423 í ís-
lensk frímerki. Tækniástæð- i
una fyrir þessum viðhengjum
neðst í örkinni þekki ég ekki.
Þriðja dæmið sem ég
nefni, kemur á ný fyrir á
frímerkjum, prentuðum hjá
Tomas de la Rue, árið 1973.
Þarna er um að ræða 80
króna merkið í samstæðunni
af tilefni 100 ára afmælis
íslenskra frímerkja. Þarna
er um að ræða skakkan skurð
á einum pakka merkjanna.
Merki þetta er númer 503 í
íslensk frímerki.
Snúum okkur svo aftur að
merkjunum sem prentuð eru
hjá Périgoux. Fyrsta örkin
sem prentuð er, er með 50
merkjum. 5 merki eru í lóð-
réttum röðum og 10 í lárétt-
um. Þannig hefir neðsta röð-
in 10 merki með viðhengi,
eða 20% af upplaginu. Við-
hengi þessi hafa munstur í
aðallit frímerkisins, en auk
þess: Fyrsta merki er áprent-
að með raðnúmeri arkarinn-
ar. Næst koma fjögur við-
hengi án nokkurrar áprent-
unar annarrar en munstri
arkarinnar. Sjötta viðhengið
er með hring sem er notaður
við innstillingu litprentunar-
innar. Það sjöunda hefir
„TD“ númer prentunarinn-
ar, sem alltaf er „TD 3“ en
síðan mismunandi tölur. Á
fyrstu örkinni er þetta númer
„TD 3-9." Viðhengi 8 og 9 er
svo aðeins með munstrinu,
en 9. viðhengið er alltaf hluti
af dagsettri fjórblokk arkar-
innar. Tíunda viðhengið ber
svo prentunardagsetningu
arkarinnar. Auk þess er að
finna á þessu viðhengi eitt,
tvö eða ekkert, lárétt strik
efst á viðhenginu. Eftir því
sem best er vitað eru prent-
unardagar hverrar útgáfu ein
eða fleiri mismunandi dag-
setningar, á hinum ýmsu út-
gáfum.
mmwm 1 a ssEa tesssa II
11111111111111 di iöÉ 11
iililll P i 11 II
1 8'”5
Heil örk með jaðarprenti, sbr. grein.