NT - 08.12.1985, Blaðsíða 20

20 Sunnudagur8. desember NT
LIFSSAGA
AÐALHEIÐAR
■ Bókaútgáfan Vaka/Helgafell sendir frá sér ævi-
sögu Aðalheiðar Bjarnfreðsdótturfyrirþessi jól. Bók-
in er rituð af Ingu Huld Hákonardóttur.
Aðalheiður ætti að vera flestum landsmönnum vel
kunn fyrir störf sín að verkalýðsmálum. Saga hennar
er rakin í bókinni frá sárri fátækt í æsku og fram á okk-
ar dag.
Þeir kaflar sem við birtum hér eru framarlega í
bókinni og fjalla um æsku Aðalheiðar og unglingsár.
-st' Vt.S’U > Jj
Fataleysi, lús, meramjólk
og Anna í Króki
Á Efri Steinsmýri voru fjórir eða
fimm bæir, á Syðri-Steinsmýri tveir.
Sé grannbærinn Krókur talinn með
hafa búið þarna um 70 til 80 manns.
Unglingsstrákar voru svo margir að
nóg var í knattspyrnukeppni, ef tvær
stelpur voru teknar með, venjulega
við Hanna Guömunds; auk þess
urmull af litlum krökkum.
Húsakynnin hjá okkur voru ein
sæmileg baðstofa þrjár rúmlengdir
sem kallað var. Undir baðstofunni var
fjósið með einu kúnni okkar. Innaf
henni eldhús, sem aldrei komst þó
svo langt að í það yrði sett timburgólf.
Á eldhúsinu var gluggi sem kom mér
að góðu gagni, þegar ég var að stel-
ast út til að leika mér. Mamma var
nefnilega dálítið ströng. Stelpur sem
voru að hlaupa úti og ekkert að vinna
voru að áliti hennar gálur. Um strák-
ana giltu allt önnur sjónarmiö. Tólf ára
var ég orðin svo sver um rassinn að
ég komst ekki út um gluggann lengur.
Við Bjarnfreðskrakkarnir vorum
flest þrettán heima í einu. Eldri en ég
voru fimm bræður: Björn Gísli, Sigur-
bergur, Haraldur, Guðjón og Lárus,
og svo systir mín Vilborg. Haraldur
ólst upp í Seglbúðum frá fimm ára
aldri, Guðjón í Hlíð í Skaftártungu frá
því hann var þriggja ára, og Lárus fór
níu ára að heiman að vinna fyrir sér
sem snúningspiltur. Hinir voru heima
þangað til þeir fóru að fara í verið um
fimmtán ára gamlir, eins og þá tíðk-
aðist.
Vilborg, sem ævinlega var kölluð
Bogga, var sex árum eldri en ég. Hún
var mér til mikillar huggunar í einni
mestu raun barnæsku minnar, en það
var bardaginn við fjárans lúsina.
Allt vatn varð að sækja í bæjarlæk-
inn, og lúsin grasséraði á veturna
þegar erfitt var um þvotta. Þegar ég
fór að heiman sextán ára gömul hafði
mamma ekki enn eignast þvotta-
bretti. Þau fengust að visu í kaupfé-
laginu, kostuðu tvær krónur, og vafa-
lítið hefur verið keypt eitthvað óþarf-
ara á heimilinu. En mamma gerði
fjarska litlar kröfur. Eiginlega gat hún
neitað sér um allt, varð bara veik ef
hún átti ekki kaffi.
Sem barn hafði ég mikið og þýkkt
hár, freistandi bústað fyrir lúsina.
Mamma leyfði mér þess vegna aldrei
að fara að sofa fyrr en búið var að
greiða það, flétta og bera í það stein-
olíu til að fæla burt kvikindin. Gallinn
var bara sá að ég var svo kvöldsvæf,
að oft var ég dottin út af áður en þessi
athöfn hafði farið fram. Þá var ég rifin
upp, syfjuð, úrill og í ömurlegu skapi.
Bogga systir huggaði mig með því
að segja mér æsandi spennusögu.
Hún bjó þær til jafnóðum og var sjálf
aðalpersónan. Ovinirnir voru Boli og
Grýla, sem eltu hana. Þegar þeim
tókst að ná henni bundu þau hana
fasta eða lokuðu hana inni í dimmum
helli.
En þegar öll von virtist úti kom úr-
valspersónan Græja til hjálpar og
fann ráð, sem dugðu. Það brást ekki,
að Græja gaf Boggu eitthvað fallegt
að skilnaði, þegar hún var búin aö
bjarga henni frá óvættunum. Bogga
var sjálf mjög gjafmild, svo þegar ég
heyrði um gjöfina bað ég: „Bogga
mín, gefðu mér.“ En alltaf haföi
Bogga verið svo óheppin að týna gjöf-
inni út í móa eða missa hana í lækinn
og það varð ég að sætta mig viö.
Mikið saknaði ég Boggu þegar hún
fór alfarin að heiman tólf ára gömul til
að vinna fyrir sér í vist hjá Elínu móð-
ursystur. Þá var ég sex ára og eftir það
elsta stúlkan á heimilinu. Það lenti því
mikið á mér að hjálpa mömmu að
passa yngri systkinin.
Hvert sinn sem nýtt barn fæddist á
heimilinu var það lagt í einu vögguna
sem til var, en næstyngsta barnið
kom í rúmið til mín. Eftir ár eða tvö ár
fór það frá mér til næstu systur
minnar, eða Bergs bróður væri hann
heima, og ég fékk nýtt í staðinn.
Ég kveið alltaf fyrir skiptunum, því
mér þótti fjarska vænt um yngri syst-
kinin mín, ekki minna en min eigin
börn síðar.
Fyrsta barnið, sem ég fóstraði, var
Eygerður, kölluð Eyja. A milli mín og
hennar í aldri voru systurnar Jó-
hanna, Ólöf og Ingibjörg. Jóhönnu
var komið fyrir á öðrum bæ í Steins-
mýrartorfunni, svo nálægt að hún gat
alltaf verið með okkur.
Eyju þekkja margir, því hún vann
árum saman á Hressingarskálanum.
Alveg ágætis krakki, en hræðilega
þver. Mamma sagði að ég yrði að
gæta þess vel að sængin færi aldrei
ofan af henni, því í baðstofunni var
jökulkalt. Ég tók þetta mjög alvarlega
og ríghélt sænginni fastri utan um
hana alla nóttina.
Á eftir Eyju fæddust Ármann, Aðal-
steinn, Steindórog Valdimar, sem all-
ir ólust upp heima. Ármann var þó lík-
lega níu ára, þegar hann fór að Fljót-
um sem snúningapiltur. Sextánda
barnið var Magnús, sem allir þekkja
úr sjónvarpinu. Þegar hann leit dags-
ins Ijós var heimiliið óvenju bjargar-
laust. Ljósmóðirin lét flytja hann að
neimanþriggja nátta.og ólst hann síð-
an upp sem einkabarn hjá nokkuð
efnuðum hjónum í Efri-Vík í Land-
broti.
Þá var það Steinn Andrés sem dó
fimm ára gamall, eina systkinið sem
ekki komst á legg, og Ólafur, Vil-
mundur Siggeir og Þóranna Halla,
sem öll voru ung þegar mamma dó,
Þóranna aðeins fjögurra ára.
Þá var ekki furða þótt stundum væri
þröngt í búi. Einn vetur lá ég mest af í
rúminu með tvo minni bræður mína,
því að ég átti bókstaflega engin föt að
fara í. Ætli ég hafi ekki verið svona
átta ára?
Mér leið bærilega, þannig séð.
Ýmsir urðu til að lána mér eitthvað að
lesa. Ég var bókasjúklingur og alæta á
bækur. Held það hafi verið þennan
vetur sem ég las bæði Leyndardóma
Parísarborgar og Péturs hugvekjur.
Mig langaði þó stundum út, þegar
ég heyrði í hinum krökkunum að leika
sér. Það væri lygi ef ég neitaði því.
Á næsta bæ var vinnukona um
tvítugt, alltaf kölluð Björg, en hét fullu
nafni Sveinbjörg Ingibergsdóttir. Hún
var skyld okkur og kom stundum í
heimsókn. Eitthvað var hún að gefa
mér auga þar sem ég lá í rúminu.
Undir vorið birtist hún með bút af efni,
sem hún þóttist hafa fundiö í dóti hjá
sér, og bað hæversklega um leyfi til
að fá að sauma á mig úr því.
Þaö var henni að þakka, að á
sumardaginn fyrsta stóð ég úti á hlaði
í nýjum kjól.
Heilbrigðisþjónustan á Steinsmýri
þætti lítilfjörleg nú á dögum. Þó kom-
umst við öll systkinin nema Sveinn
Andrés til fullorðinsára og enn eru
fjórtán okkar á I ífi. Ólöf systir m í n hef-
ur þó verið sjúklingur á Kleppsspítala
frá því um tvítugt.
Næsti læknir var á Breiðabólsstað á
Síðu. Hann var ekki sóttur vegna
smákvilla. Eitt sinn á hausti man ég
að Hjalti, yngri bróðir einnar bestu
vinkonu minnar, Hönnu Guðmunds-
dóttur, veiktist heiftarlega af hlustar-
verk. Heila nótt gat hann ekki sofið
fyrir kvölum og hélt öðru fólki í bað-
stofunni andvaka. Ekki þýddi að leita
til læknis, því hann var í sjúkravitjun
austur í Öræfum. Sú ferð gat tekið
nokkra daga.
Hjalta fór sífellt versnandi og góð
ráð voru dýr. Gestur á bænum kvað
upp úr með það, aö besta lækningin
við eyrnabólgu væri meramjólk.
Við Hanna vissum af grárri meri,
eign hjóna, sem bjuggu á Hólminum,
sem kallað var. Og ekki var að sökum
að spyrja, viö af stað að leita að
Grásu.
Það gekk ekki þrautalaust, þvi
myrkrið var eins svart og haust-
myrkur getur verið, og við að drepast
úr myrkfælni. Við heyrðum alls konar
kynjahljóö, stirðnuðum upp af skelf-
ingu, og gripum hvor í aðra. Eftir
langa leit fundum við merina. Áreið-
anlega hefur það verið Hanna, sem
mjólkaði meðan ég hélt Grásu rólegri
með því að tala við hana. Ég er
skepnuvinur og hef þá náttúru að ég á
gott með að tala við þær, hvort sem
það eru grimmir hundar, fælnir kettir
eða stygg hross.
Þegar við höfðum náð mjólkinni
héldum við af stað heim. Við hrösuð-
um í öðru hverju spori, en til allrar
gæfu var ílátið með loki, annars hefði
illa farið. Við ruddumst askvaðandi
inn í baðstofu, veltum Hjalta á hliðina
svo veika eyrað sneri upp, helltum
mjólkinni ofan í það og héldum
hausnum á honum föstum góða
stund, svo lyfið hefði tíma til að virka.
Og þaö var eins og við manninn
mælt. Stákur sofnaði vært, og vakn-
aði albata.
Hanna býr nú að Múla í Skaftár-
tungu. Mér þótti fjarska vænt um
hana, eins og reyndar alla krakkana á
Steinsmýri og á nágrannabæjunum.
Systkinin í Arnardrangi voru miklir
vinir mínir, sömuleiðis systkinin á
Bakkakotsbæjunum og í Langholti,
að ógleymdri Valgerði í Hátúnum,
sem flakkaði með mér um fjöll og firn-
indi.
Krókur var einn af fáum bæjum í
sveitinni þar sem alltaf var meira en
nóg að borða. Anna, ráðskona Há-
varðs bónda þar, var sér á blaði hjá
okkur Steinsmýrarkrökkum. (Hún var
móðursystir Margrétar Auðunsdóttur,
formanns í Sókn, sem síðar kemur
við þessa sögu.) Anna lét aldrei frá
sér fara svangan krakka né svangan
hund. Hún var sögð dyntótt og hafði
vafalaust sína galla, en við krakkarnir
sáum þá ekki. Hún dó siðastliðið
sumar, varð hundrað og þriggja ára
gömul!
Eitt sinn var ég send að Króki í
brýnum erindagjörðum snemma
vors. Þetta var einstakt sultarvor. Ég
læddist til að taka hundinn með mér
svo hann fengi líka að borða. Önnu
hitti ég eina heima, skilaði erindinu
fljótt og vel og hún sagði mér að bíða
meðan hún tæki til bita handa mér.
Þegar Anna tók til bita var það svo
ríflega gert að ekki sá högg á vatni,
hvað hraustlega sem maður boröaði.
Við að sjá allan þennan mat um-
turnaðist eitthvað innan í mér. Kokið
skráþornaði, ég gat ekki komiö neinu
niður og horfði angistaraugum á
Onnu. Hún sneri sér snöggt að elda-
vélinni, bölvaði skáninni, tók stóra
taðtrogið og sagðist þurfa út í fjárhús á
túninu aö sækja betra eldsneyti. Áður
en hún fór bað hún mig að halda
eldinum lifandi með skáninni, sem
eftir var.
Skrýtið var það, þegar ég var orðin
ein og búin að fá verkefni runnu ein-
kennilegheitin af mér og ég boröaði
krásirnar af bestu lyst. Þegar Anna
kom aftur eftir drykklanga stund sat
ég sæl og mett og það bullaði á katlin-
um á vélinni.
Nú varð ég að fá kaffi og pönnukök-
ur, sem enginn gat bakaö eins og
Anna. Ennþá finnst mér það hafa ver-
iö bestu pönnukökur í heimi.
Svo liðu mörg ár. Ég var sextán
sautján ára og orðin kaupakona í
Króki. Við Anna voru að koma heim frá
að snúa heyi og gengum framhjá fjár-
húsunum, þangað sem hún hafði sótt
skánina forðum daga. Mig langaði að
gera eitthvað fyrir hana og spurði í
grandaleysi: „Anna, áég ekki að bera
heim fyrir þig skán í eldinn?"
Hún leit á mig hissa og sagði: „Ertu
vitlaus, krakki, heldurðu að það sé
geymd skán hérna?“
I sama bili hefur hún víst munað
löngu gleymt atvik. Hún tók á rás
heim túnið og ég á eftir. Hún var sér-
stök að því leyti, að hún var til í að
tuskast við unglinga, það gerðu fáar
konur yfir fimmtugt, svo ég réðst á
hana, hélt henni fastri og neitaði að
sleppa henni, fyrr en hún segði mér,
hvert hún hefði þá sótt skánina. Þegar
við höfðum flogist á um stund játaði
hún að hafa ekki farið lengra en hin-
um megin við þilið. Þar beið hún
þangað til hún hélt ég væri búin að
borða.
„Ég vissi alveg hvernig þér leið,“
sagði hún. „Móðir mín varð ekkja
með okkur systkinin sjö.“
Sársauki fátæktari nnar -
Guð og Karl Marx
Sárasta endurminning bernsku
minnar er hreppagrislingsnafnið. Því
var dengt framan í mann í tíma og
ótíma, hvenær sem einhver þurfti að
násér niðriámanni.
Það var undarlegt, hvað fólk gat
verið mikilir skíthælar gagnvart þeim,
sem urðu að þiggja af sveit. Eins og
mér finnst Skaftfellingar miklar
ágætismanneskjur. Hjálpsemin var
nokkuð sterk í byggðarlaginu. Ef okk-
ur heima áskotnaðist óvæntur fengur,
til dæmis ef pabbi hafði veitt mikiö af
sjóbirtingi, þá var jafn sjálfsagt að
senda öðrum í soðiö eins og að setja
fiskinn í eigin pott. Þetta var nokkuð
algengt, og oft þegar fólk miðlaði öðr-
um bita tók það hann frá munninum á
sjálfum sér.
En skammaryrðið hreppagrislingur
nísti inn í kviku. Ég verð að kveikja
mér í sígarettu þegar ég reyni að rifja
þetta upp. Læknarnir hafa annars
harðbannað mér áð reykja, og ég
hlýði því yfirleitt.
Framkoman við þá, sem neyddust
til að leita aðstoöar hjá sveitarsjóði,
var ekkert betri í öðrum byggðarlög-
um, sumstaðar jafnvel verri. Ég man
aldrei til þess, að börn væru boðin
upp í Meðallandinu, en ég hef talað
SJÁ NÆSTU SÍÐU