Lesbók Morgunblaðsins - 13.11.2004, Side 6

6 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 13. nóvember 2004
S
indri Freysson hefur sent frá sér
skáldsöguna Flóttinn þar sem
byggt er á atburðum er áttu sér
stað hérlendis á árum heimsstyrj-
aldarinnar síðari. Þegar Bretar
hernámu landið í maí 1940 lagði
þýskur maður, Thomas Lehrmann, sem hér
hafði dvalið um nokkurra mánaða skeið á flótta
og tókst að leynast fyrir hernámsliðinu um tals-
vert langt skeið en var um síðir handtekinn og
fluttur til Bretlands.
Sumarbústaður á floti
„Þetta söguefni svo að segja hrundi yfir mig. Og
það má segja að bókin sé Mogganum að kenna
eða þakka, eftir því hvernig á það er litið. Og
það er heill áratugur síðan;
meðgöngutími Flóttans hefur
því verið skemmtilega langur.
Ég var að vinna á Morgun-
blaðinu á þeim tíma og fór vestur ásamt ljós-
myndara seinni hluta desembermánaðar 1994
til að skrifa um snjóflóð sem hafði fallið á hús
einbúa þar í útjaðri Súðavíkur, flóð sem var
nokkurs konar undanfari flóðanna er féllu mán-
uði seinna og urðu 16 manns að bana. Við vorum
á einhverjum þvælingi á eftir og fórum m.a. til
Suðureyrar. Á leiðinni til baka kom ég auga á
þak á sumarbústað sem maraði í hálfu kafi í
klakahröngli í Súgandafirðinum. Um hundrað
metra breitt snjóflóð hafði fallið á hann og haft
með sér út í fjörðinn. Ég þóttist finna einhverja
fréttalykt og hafði samband við lögregluna á
Ísafirði þegar ég kom til baka þangað og spurð-
ist fyrir um hvað væri á reki í firðinum? Menn
höfðu engar fregnir fengið af skemmdum á
eignum eða öðru slíku á þessum stað og komu af
fjöllum. Þeir lofuðu hins vegar að spyrjast fyrir.
Klukkutíma seinna fékk ég símtal frá einum af
eiganda bústaðarins, sem spurði mig hvað ég
hefði nákvæmlega séð. Hann nefndi að bústað-
urinn hefði verið byggður 1918 og aldrei orðið
fyrir neinu hnjaski, og í framhjáhlaupi sagði
hann einnig að í bústaðnum hefði dvalist þýskur
flóttamaður í seinni heimsstyrjöld. Áhugi minn
vaknaði strax.“
Ótal spurningar en fátt um svör
Að lokinni nánari eftirgrennslan sem teygði sig
yfir næstu mánuði, fékk ég upplýsingar um að
íslenskur maður hefði verið flóttamanninum til
samlætis í bústaðnum og að hann væri lifandi
og sprækur. Ég tók síðan ítarlegt viðtal við
þennan mann og sá í hendi mér að ákveðnir
grunnþættir í þessari sögu gætu verið kveikja
að bók; flóttinn, fólkið sem veitti flóttamann-
inum aðstoð, leit Bretanna og síðar refsiaðgerð-
ir þeirra. Hægt og rólega söfnuðust brotin sam-
an í heillega mynd; ég tók fleiri viðtöl og
hlustaði á útvarpsupptökur, lagðist í gamlar
bækur, þar á meðal dómabækur, dagblöð og
pappíra og byrjaði þannig að sanka að mér
meiri og meiri upplýsingum. Eftir því sem á leið
varð ég enn sannfærðari um að þarna hefði
komið upp í hendurnar á mér efniviður í bók,
ekki sögurit, heldur skáldverk sem sækti sér
innblástur í ákveðna sannsögulega þætti og
túlkun á þeim. Ótal spennandi spurningar vökn-
uðu hjá mér; hver var forsaga þessa manns?
Kom hann hingað í sakleysislegum erindagjörð-
um eða var hann útsendari nasista? Af hverju
lagði hann á flótta? Af hverju rétti fólk honum
hjálparhönd? Hvernig leið honum – flóttamanni
á Íslandi. Hvernig tókst honum að fara svona
lengi huldu höfði? o.s.frv. Mig langaði til að
skilja manninn og þá atburðarás sem ákvörðun
hans, hugsanlega andartaks hugdetta, hratt af
stað. Þessar vangaveltur sóttu stöðugt meira á
mig og í hausnum tók að mótast þráður sem
gildnaði stöðugt. Ég vildi leita skilnings á þess-
um manni, sögu hans og athöfnum, á þeim tíma
í Íslandssögunni sem er sennilega eitt mik-
ilvægasta skeið fyrir þetta land og þessa þjóð
sem um getur frá siðaskiptum. Ísland hafði
staðið alltof lengi tvístígandi við gilið sem að-
skildi fortíð og nútíð og stríðið breytti því öllu;
byggði brú fyrir Ísland inn í nútímann. Ég vildi
kafa ofan í þetta tímabil og varpa kannski á það
öðru ljósi en algengast er og koma þeirri mynd
sem þá birtist á framfæri með spennandi hætti.
Ég er búinn að vera að vinna að verkinu með
einum eða öðrum hætti í tíu ár, og frá 1999 setti
ég aukinn kraft í verkið og aflaði mér m.a.
gagna frá þjóðskjalasöfnum í þremur löndum
fyrir utan Ísland, þ.e. Bretlandi, Bandaríkj-
unum og Þýskalandi.“
Derrick kemur til sögunnar
Sindri segir að það hafi ekki verið hlaupið að því
að afla upplýsinga um hinn þýska flóttamann.
„Ég var búinn að leita mánuðum saman í
skjalasöfnum að upplýsingum um afdrif Lehr-
manns eftir að Bretar handtóku hann, án ár-
angurs, og var satt best að segja orðinn ærið
svartsýnn á að það tækist nokkurn tímann. Ég
vissi hins vegar að hann fæddist í Düsseldorf og
fékk þá brjálæðislegu hugdettu sumarið 2000
að auglýsa eftir upplýsingum um hann í einu út-
breiddasta blaði borgarinnar. Þarna renndi ég
algjörlega blint í sjóinn, á þessu svæði búa hátt í
milljón manns og ég var að auglýsa eftir manni
sem hafði fæðst á þriðja áratug fyrri aldar og
gat verið löngu látinn og allt hans fólk.
Þetta var leit að nál í heystakki. Eftir nokkra
bið fékk ég þó tvö svör.
Annað þeirra var frá þýskum rannsóknarlög-
reglumanni á eftirlaunum – hann fékk heið-
ursnafnbótina Derrick á mínu heimili – sem
sagðist hafa séð auglýsinguna og fundist málið
forvitnilegt enda hefði hann mikinn áhuga á
umræddu tímabili og vildi leggja hönd á plóg-
inn. Hann vildi enga greiðslu fyrir hjálpina,
áhuginn á efninu væri honum næg umbun.
Næstu mánuði aflaði þessi ágæti maður marg-
víslegra upplýsinga sem vissulega voru gagn-
legar en voru aðallega um stríðsáraskeiðið og
bættu því litlu við fyrirliggjandi vitneskju um
afdrif Lehrmanns. Að lokum ákvað hann að fara
í þetta með gömlu aðferðinni, hann skráði niður
nöfn allra þeirra sem báru eftirnafnið
Lehrmann í borginni og þar í grennd, fleiri tug-
ir ef ekki hundruð manna, og hringdi til hvers
og eins og spurði hvort það kannaðist við Aug-
ust Lehrmann. Í janúar 2001, eftir fimm mán-
aða eftirgrennslan, tilkynnti hann mér síðan að
hann hefði fundið dóttur Lehrmanns og kom
mér í samband við hana. Hún veitti mér ómet-
anlegar upplýsingar. Ég er nú ekki hjátrúar-
fullur maður en það sló mig aðeins þegar hún
sagði mér að faðir sinn hefði látist 1994,
skömmu áður en hann varð á vegi mínum, ef svo
má segja. Einhverjir myndu túlka það svo að
það væri engin tilviljun.“
Útsendari þriðja ríkisins
Sindri leggur áherslu á að þrátt fyrir nákvæma
og tímafreka rannsókn á forsögu Flóttans þá
lúti sagan lögmálum skáldsögunnar.
„Þetta er það sem ég uppgötvaði um þann
mann sem aðalpersónan í Flóttanum sækir ým-
islegt til, þótt ég vilji hafa afdráttarlausan
greinarmun þar á milli: Um miðjan ágúst 1939
kom hingað til lands ungur Þjóðverji að nafni
August Lehrmann með skipinu Dettifossi, und-
ir því yfirskini að um námsferð væri að ræða.
Lehrmann var sagður starfsmaður þýska fyr-
irtækisins Rothmund & Kohlschütter í Ham-
borg og að erindi hans til Íslands væri að und-
irbúa aukin viðskipti fyrirtækisins við landið.
Hann fékk mánaðarlegar greiðslur frá Ham-
borg en var sagður gegna stöðu sjálfboðaliða
hjá heildverslun þýsks umboðssala í Reykjavík,
Heiny Scheiter. Scheiter þessi var erindreki
Norræna félagsins á Íslandi, undirdeildar
þýska nasistaflokksins, og vegna þeirrar stöðu
grunaður um að vera helsti boðberi þýsks áróð-
urs á Íslandi misserin fyrir stríð. Lehrmann
vann á skrifstofu Scheiters þar til Bretar her-
námu Ísland 10. maí 1940 en flúði þá til Vest-
fjarða. Hans er getið sem þýsks njósnara í
skjölum breska stríðsmálaráðuneytisins. Þetta
hefur reyndar hvergi komið fram opinberlega
fyrr. Samkvæmt fyrirliggjandi heimildum hafði
Lehrmann hlotið herþjálfun í Þýskalandi og í
bókfestum vitnisburði samtímamanns hans, en
sá hélt ítarlega spjaldskrá um Þjóðverja sem
dvöldu á Íslandi í stríðsbyrjun, er fullyrt að
Lehrmann hafi verið í SS-sveitunum (Schutz-
staffel). Hann hafi m.a. borið búning SS-liðsins
við tiltekin tækfæri á Íslandi, sennilega á sam-
komum á vegum þýska ræðismannsins, dr.
Werner Gerlachs, sem var SS-Sturmbann-
führer Persönlicher Stab, Reichsführer SS, þ.e.
majór í einkastarfsliði ríkisforingja SS, Hein-
richs Himmlers.Miðað við þennan vitnisburð,
þótt hann sé ekki hafinn yfir vafa, auk annarra
fyrirliggjandi gagna, er ekki óeðlilegt að telja að
Lehrmann hafi þjónað Þriðja ríkinu hér og í
bókinni legg ég fram tilgátu þar um. Einnig
velti ég fyrir mér möguleikanum á að áhrifa-
mikill maður vestra hafi markvisst stundað
njósnir fyrir Þjóðverja, að minnsta kosti um
tíma, og hugsanlega hafi Englendingar haft þar
hönd í bagga eins og þeir gerðu gjarnan þegar
stýra þurfti upplýsingaflæðinu.“
Maður á flótta er hættulegur
En er þetta saga um utangarðsmann sem sam-
félagið sér aumur á og aðstoðar við dyljast her-
námsöflunum? „Aðalpersónan í Flóttanum,
Thomas Lang eins og ég kýs að kalla hann, er
sjálfkrafa utangarðsmaður á Íslandi, verandi
útlendingur, og hann undirstrikar það hlutverk
sitt, gæðir það nýrri vídd, þegar hann leggur á
flótta. Hann hafði hugrekki til að fara ótroðnar
slóðir, en hugrekki þarf ekki að vera vel ígrund-
að eða gáfulegt. Og því má ekki gleyma að flótti
og ótti verða ekki aðskilin. Flóttinn býr líka í
grunneðli mannsins, þetta eru skilyrt viðbrögð
við hættu. Ekki síst þess manns sem flokkast til
nútímans. Hann flýr undan sjálfum sér og öðr-
um mönnum. Undan dauðanum. Erfiðum
spurningum. Vandræðum. Hann flýr í afþrey-
ingu sem krefst ekki meðvitundar. Flýr í sjálfs-
dýrkun sem er bundin við líkamann. Flýr í
þægilega gleymsku vímunnar. Flýr í öfgatrú.
Flýr í endalausa vinnu eða eftirsókn eftir gróða.
Inn í fílabeinsturna fræðanna. Hvert sem er.
Við erum öll flóttamenn. Ég fordæmi það ekki,
enda jafnmikið á flótta og aðrir, minni bara á
þessa staðreynd því að annars vantar eitthvað í
skilning okkar á mannfólkinu. Og maður á flótta
er sjaldnast hamingju samur. Ég ætlaði mér að
nota tvær tilvitnanir í byrjun bókarinnar en féll
frá því á lokastigi verksins. Þær eru hins vegar
góðra gjalda verðar. Önnur var frá Winston
Churchill komin og er svohljóðandi: „Menn
vinna ekki stríð með flótta.“ En hin kom frá
Henri Laborit og segir: „Á tímum sem þessum
er flóttinn eina leiðin til að halda lífi og halda
áfram að láta sig dreyma.“ Margt í Flóttanum
kallast á við það sem þessir ágætu en ólíku
menn, samkvæmt mínum skilningi, voru að
reyna að segja með þessum orðum. En Thomas
er í mínum huga fyrst og fremst maður með
ríka sjálfsbjargarviðleitni, og slíkir menn – og
undir tilteknum kringumstæðum getur sú lýs-
ing átt við mig og þig eða hvern sem er – eru
hættulegir því að þeir svífast einskis.“
Réttur málstaður og rangur
Hvað um afstöðu þína til þeirrar hug-
myndafræði sem þarna var tekist á um?
„Fyrirfram var raunar útilokað fyrir mig að
sjá og skilja þá atburði sem bókin fjallar um.
Fjarlægðin í tíma – þótt hún sé í raun sáralítil –
en þó fyrst og fremst hin allsráðandi sögu-
skoðun, torveldar manni að horfa á þetta tíma-
bil með hlutlægum hætti. Ég skapa mér því sýn
á atburðina og verð meira að segja að setja eðli-
lega fyrirvara við eigin túlkun.
Ég skapa mér sýn á atburðina og verð meira
að segja að setja fyrirvara við eigin túlkun. Frá
upphafi var ég nánast á stöðugum flótta frá
fangelsi heimildanna; hættan var sú að sagn-
fræðin íþyngdi skáldsögunni, kremdi hana jafn-
vel ef hún væri einráð. Sagan varð fyrst heil-
steypt þegar ég náði að skilja þarna á milli. Í
bókinni birtast því ekki blákaldar staðreyndir
um þessa atburði, heldur túlkun, endurskoðun.
Skáldskapur og sagnfræði horfast í augu en
eru ekki gegnheilir tvífarar, ekki spegilmyndir.
Auðvitað má finna snertifleti, annað væri óeðli-
legt, en það breytir ekki sjálfstæðu eðli hvors
fyrir sig. Og það er margt sem eingöngu er
hægt að rannsaka og afhjúpa innan „veggja“
skáldsögunnar Meðal annars þess vegna er
skáldsagan svo lífseig, svo frjór miðill þegar vel
tekst til.
En það er hins vegar mjög flókin spurning
hvað er réttur málstaður og rangur. Það er ekki
algilt, en í tilviki Lehrmanns er ein spurning
áleitin; hvenær endaði hjálpsemi fólksins og
hvenær tók við hreinræktaður stuðningur við
stefnu Þjóðverja? Mörkin eru kannski óljósari
en maður heldur. Hefði málstaður þess fólks
verið réttur ef Þjóðverjar hefðu unnið stríðið og
það þá fengið uppreisn æru? Og ef þetta fólk
veitti hjálp af öðrum ástæðum en pólitískum,
t.d. hjartagæsku, er þá hægt að fordæma gerðir
þess? En hafi það stutt nasista heilshugar, af
hvaða rótum var þá sá stuðningur sprottinn?
Fyrir utan algjör yfirráð fjármagnseigenda yfir
ríkisafli og vinnuafli, agressíva þjóðernishyggju
og dekur við óljósan norrænan uppruna eru
kynþáttafordómar ein helsta stoð nasismans,
eins og hann birtist í Þriðja ríkinu. Flestir Ís-
lendingar hafa lengst af afneitað öllu því í þjóð-
arsálinni sem bendlar þá við kynþáttafordóma.
Hvað þá fasisma, öfgafullri þjóðernishyggju og
hvers kyns ófögnuði öðrum. En eftir ölsopa eða
á þeim stundum öðrum sem dekkri hliðin brýst
óvart fram í dagsljósið, blasir við hakakrossinn
baðaður skæru ljósi hjá sumum. Brennandi
kross hjá öðrum. Eða tortryggni gagnvart öðr-
um kynþáttum. Að minnsta kosti starandi horn-
augu. Íslenskur „fasismi“ er hins vegar um
margt heimasmíðaður, bæði sökum einangr-
unar og fárra útlendinga,en þversögnin er sú að
víðsýnin eykst ekki alltaf með bættum
tengslum við umheiminn. Þessar tilhneigingar,
þar sem þær eru til staðar, færast því óðum nær
alþjóðlegum straumum, vegna fjölgunar nýrra
Íslendinga af erlendum uppruna og ferðalaga.
Og erlendis færist, því miður, fasismi í aukana,
og gyðingahatur og átyllan er oftar en ekki
framferði Ísraela í Palestínu. Ýmsir öfgamenn
hafa meira að segja reynt að draga helförina í
efa! Þar er botninum náð.
Vildu ekki gyðinga til Íslands
„Það hefur oft komið fram að æðstu yfirmenn
þessarar þjóðar óskuðu eftir því að blökkumenn
í bandaríska hernum þjónuðu ekki hér á stríðs-
árunum. Bandarískur hermaður talaði í minn-
ingum sínum forviða um gyðingahatrið á Ís-
landi. Á árunum 1939–1940 bjuggu hérlendis
ríflega fjörutíu manns, börn, konur og karl-
menn, sem höfðu hrakist hingað undan nas-
istum, þar af um 30 af gyðingaættum. Íslensk
stjórnvöld reyndu að hindra flutning gyðinga til
landsins, en þó komst um einn tugur þeirra til
landsins á umræddu tímabili. En eftir stendur
að hundruðum gyðinga var neitað um landvist
hérlendis á fjórða áratugnum, samkvæmt rann-
sóknum Þórs Whitehead. Dagblöðin Morg-
unblaðið og Vísir voru eindregið á móti því að
gyðingar kæmu hingað og eru fjölmörg dæmi
um að þau hvöttu stjórnvöld til að hindra að-
gang þessa „flökkulýðs“ til landsins og losna við
þá sem höfðu náð hér á land. Á árunum 1937–
1939 voru í kringum tólf gyðingar reknir úr
landi, jafnvel með aðferðum sem þættu harð-
neskjulegar á nútíma mælikvarða. En þetta
áttu Íslendingar sammerkt með mörgum öðr-
um þjóðum, gyðingar komu víða að harðlok-
uðum dyrum. Ég er hins vegar ekki að fjalla um
gyðingahatur í minni bók nema að litlu leyti. Ég
er að segja sögu sem mér finnst heillandi og
legg um leið upp í könnunarferð um fortíðina.
Reyni að uppgötvað eitthvað fyrir sjálfan mig
og þá vonandi aðra í leiðinni, reyni að skilja
þennan tíma sem virðist oft svo furðulegur og
Við erum öll flóttamenn
Þýskur maður lagði á flótta um Ísland þegar
Bretar hernámu landið 1940. Sindri Freysson
hefur legið yfir sögu þessa manns um árabil
og skáldsagan Flóttinn er afraksturinn.
Eftir Hávar
Sigurjónsson
havar@mbl.is
„Fékk þá brjálæðislegu hugdettu sumarið 2000 að auglýsa eftir upplýsingum,“ segir Sindri Freysson.
Morgunblaðið/Kristinn