Lesbók Morgunblaðsins - 13.11.2004, Blaðsíða 12

Ránið er eftir Gunnhildi Hrólfs-
dóttur.
Þessi spennusaga með sögulegu
ívafi er fjórtánda bók höfundar og
þriðja sjálf-
stæða sagan
um Kötlu sem
er á leið til
Vestmanna-
eyja á þjóðhá-
tíð en er
skyndilega
hrifin inn í at-
burðarás
Tyrkjaránsins árið 1627. Ungling-
urinn Katla er seld í ánauð á
þrælatorgi í Alsír og hún neyðist
til að beygja sig í duftið fyrir valdi
húsbænda sinna. Hún þráir að
komast aftur heim en lendir í ótrú-
legum ævintýrum og það reynir á
kænsku hennar og hugrekki. Bók-
in er jafnt fyrir unglinga og full-
orðna. Útgefandi er Frum.
12 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 13. nóvember 2004
MANNSHVÖRF mynda einn af
rauðu þráðunum í bókum Arnaldar
Indriðasonar enda eru þau sérstakt
áhugamál Erlendar rannsóknarlög-
reglumanns sem óumdeilanlega er
aðalpersónan í þeim flestum. Áhugi
Erlendar á mannshvörfum á sér ræt-
ur í sárri bernskureynslu, yngri
bróðir hans hvarf á austfirskum heið-
um í illviðri en sjálfur komst hann
naumlega lífs af ásamt föður sínum.
Þessi hörmulegi atburður býr innra
með Erlendi, er hluti af persónuleika
hans og skýrir ýmislegt í fari hans.
Og fleiri „hvörf“ setja mark sitt á líf
hans því við skilnað hvarf hann sjálf-
ur úr lífi barna sinna tveggja, Evu
Lindar og Sindra, þegar þau voru
mjög ung að árum. Þegar þau síðar –
og hvort í sínu lagi – leita hann uppi
virðist fjarlægðin á milli feðginanna
óbrúanleg, enda hlaðin óuppgerðum
sökum, höfnunar- og sektarkennd,
sorg og vanlíðan.
Þessi þráður, einkalíf Erlendar
Sveinssonar, er eins og lesendur vita
ein af hliðarfléttunum í
bókum Arnalds en
þetta er mikilvægur
þráður því hann tengir
bækurnar hverja við
aðra – og lesendur við
Erlend. Í hverri bók fá
lesendur meira að vita
um bakgrunn Erlendar
og myndin af honum
dýpkar. Sama gildir um
samstarfsmenn hans,
þau Sigurð Óla og Elín-
borgu, smátt og smátt
er bætt við lýsinguna á
þeim tveimur og líkt og
Erlendur verða þau
lesendum nákomnari.
En þrátt fyrir ótvíræðan áhuga
lesenda á lögregluþríeykinu og
einkalífi þess þá er það að sjálfsögðu
ætíð einhver glæpur sem er í brenni-
depli og myndar aðalsögufléttu
hverrar bókar. Það er eflaust að bera
í bakkafullan lækinn að endurtaka
það sem allir þegar vita, að Arnaldur
hefur vaxið og eflst með hverri bók.
Helsti styrkur hans virðist mér fólg-
inn í þrennu: Í fyrsta lagi hefur stíll
Arnaldar tekið stórstígum fram-
förum frá fyrstu verkum til þeirra
síðari. Í öðru lagi hefur hann ekki
staðnað í fyrirframgefinni formúlu
heldur þvert á móti
virðist hann leitast við
að kanna ólík form inn-
an spennusagnahefð-
arinnar og hann verður
sífellt leiknari í að
flétta saman margra
söguþræði; að segja
margar sögur sam-
hliða. Í þriðja lagi hefur
Arnaldi tekist ein-
staklega vel að stað-
setja frásagnir sínar í
íslenskum veruleika
eins og við þekkjum
hann. Þetta síðasta at-
riði skiptir eflaust
einna mestu máli og
vantrúin á að þetta væri yfirhöfuð
hægt er örugglega ástæða þess
hversu seint glæpasagan náði fót-
festu í íslenskum bókmenntum.
Í Kleifarvatni eru enn sem fyrr
mannshvörf í brennidepli en ramm-
inn er í ætt við njósnasögur. Tvær
meginsögur mynda frásögnina. Ann-
ars vegar er það sagan af beinafundi
í Kleifarvatni og tilraunum lögregl-
unnar til að komast að því hvaða
manneskju sé þar um að ræða. Hins
vegar er sögð saga af ungum íslensk-
um námsmönnum í Austur-
Þýskalandi seint á sjöunda áratugn-
um. Í báðum sögunum hverfur fólk
og í þeim báðum sitja ástvinir þeirra
horfnu eftir í sárum sem seint gróa.
Þetta eru sögur af fólki sem hvarf –
en hverfur þó aldrei að fullu, því af-
drif þeirra eru ekki ljós. Og angist
þeirra sem eftir lifa skilur Erlendur
vel.
Hér verður ekki dvalið við nánar
við söguþræði en aðeins sagt að það
er aðdáunarvert hversu vel Arnaldur
nýtir sér kaldastríðsumræðu síðustu
áratuga og vísar texti hans í ýmsar
áttir: til þjóðfélagsumræðu, til ný-
legra náttúruhamfara, til sagnfræði,
til bókmennta. Hann segir sögu af
vonum og vonbrigðum, af brostnum
draumum og svikum og fléttar alla
frásagnarþræðina fagmannlega sam-
an. Kleifarvatn er búin öllum kostum
bestu bóka Arnaldar, söguefnið
rækilega rótfest í íslenskum veru-
leika og – í þetta sinn – einnig í al-
þjóðlegum veruleika brostinna hug-
sjóna sósíalista, valdníðslu, morða og
kúgunar í Austur-Evrópu á tímum
kalda stríðsins. Þessi bók ætti ekki
að valda lesendum Arnaldar Indriða-
sonar vonbrigðum og á alla mögu-
leika á að slá í gegn erlendis ekki síð-
ur en hér heima.
Hvarf – en hverfur aldrei
BÆKUR
Skáldsaga
Arnaldur Indriðason. Vaka-Helgafell
2004, 349 bls.
Kleifarvatn
Soffía Auður Birgisdóttir
Arnaldur Indriðason
Nonni og
manni fara á
sjó er eftir Jón
Sveinsson, en
kemur nú út á
hljóðbók á
tveimur geisla-
diskum.
Sagan segir
frá svaðilför
þeirra bræðra
út á Eyjafjörð,
en ferðin verð-
ur hin hættulegasta og þeir lenda í
ótrúlegustu hrakningum svo tvísýnt
er um líf þeirra.
Útgefandi er Hljóðbókin. Jón Júl-
íusson leikari les söguna.
LANDAMÆRIN ósýnilegu eru
eins og girðing utan um hugann.
Langt er
síðan hann álpaðist inn fyrir þau í
fíflafikti unglingsins. Kannski flytur
hann þau með sér hvert sem hann
fer og kemst aldrei yfir þau aftur.
Hvað á hann að gera? Fara í sím-
ann og hringja kollekt heim? Biðja
pabba sinn að koma sér til Íslands?
Núna? Eftir að hafa stungið af
þegjandi og ekki látið heyra í sér í
átta mánuði? (201)
Maðurinn sem hér á í hlut er
Fritz, dópistinn í Amsterdam, fár-
veikur og við dauðans dyr. Ætla
mætti af tilvitnuninni að um ungan
mann væri að ræða en svo er ekki.
Hann er fertugur og hefur barist
við heróínfíknina í meira en tuttugu
ár. Það lítur ekki út
fyrir að hann eigi
neina von um að
sigra í baráttu sinni.
Unglingafiktið verð-
ur að skelfilegri
ánauð sem heldur
dópistanum og fjöl-
skyldu hans í ævi-
langri vist. Með
áhrifamikilli frásögn
sinni í skáldlegum
stíl gera feðgarnir
Njörður og Freyr
lesandanum þetta vel
ljóst.
Fyrir tuttugu ár-
um gáfu sömu höf-
undar út bók um hvernig Freyr
ánetjaðist fíkninni. Víst er að ekki
er hægt að sjá fram í tímann og
varla hefur þá órað fyrir því hvern-
ig komið yrði fyrir honum svo löngu
seinna. Það er í raun makalaust að
þeir skuli ráðast í útgáfu nú því að
sorgin sem lýstur lesendur hlýtur
að hafa lamað fjölskylduna. Feðg-
unum ber að þakka fyrir
að deila reynslu sinni
sem er lýst á svo sláandi
og skýran hátt að eng-
inn verður ósnortinn
sem les. Bókin er skrif-
uð í þeim lágstemmda,
hæglætis, skýra og ljóð-
ræna tóni sem hefur ein-
kennt verk Njarðar P.
Njarðvík. Engu er
ofaukið í lýsingum og
orðavali en allar myndir
ljóslifandi: Um leið og
hann horfir á eftir [lest-
inni] renna út af stöð-
inni, skríður kvíðinn ein-
hvers staðar innan úr
honum og vefur sig utan um hverja
hugsun. (63) Fritz hefur misst af
lest á dópsölusvæðið og hryllir við
tilhugsuninni um fráhvörf en sá ótti
er endurtekið stef bókarinnar; frá-
hvarfaóttinn stjórnar öllu auk lík-
amlegu löngunarinnar í heróínvím-
una. Fráhvörfunum er nákvæmlega
lýst sem óbærilegum og skelfilegum
þegar þau koma. Dópistanum er
ekki sjálfrátt segir bókin; eina von-
in um lausn er kraftaverk læknavís-
indanna eða dauðinn. Heima á Ís-
landi biður faðirinn þess að hann
deyi ekki í þetta sinn:
Hugurinn hvarflar til drengsins
míns. Ég á erfitt með að slíta þau
hugartengsl. Það ætlar seint að
verða unnt að venjast þessu. Þótt
ég geti stundum lokað hann úti.
Hann er í Amsterdam. Væntanlega
er hann búinn að vera þar í stöðugri
neyslu í rúma þrjá mánuði. Hversu
lengi skyldi hann geta haldið áfram
núna? Ef hann þá hefur það af?
Hvað get ég gert?
Ekkert.
Nema bíða. (115)
Á meðan foreldrarnir bíða er son-
urinn aðeins bundinn við næsta
skammt. Sagan hefst á því að hann
fer til þess að vera eina helgi í
Amsterdam en vikur og mánuðir
líða því að á meðan hann nær sér í
peninga með einhverjum ráðum þá
nær hann í dóp. Efnistökin eru
byggð upp í kringum grípandi frá-
sögn af þessu streði og lýsingu á
umhverfi dópistanna. Fritz ætlar
heim, bara ekki strax. Í byrjun bók-
arinnar trúir lesandi því með hon-
um, vonar fyrir hans hönd, en þegar
á líður verður ástandið nöturlegra,
hann nær sér á strik með hjálp góðs
fólks en fellur aftur og aftur. Um
miðbikið er kafli með hugleiðingum
föður og í lokin eftirmáli föður. Þeir
kaflar eru í fyrstu persónu, en lýs-
ingin frá sjónarhorni Fritz er í
þriðju persónu og sýnir þannig vel
hvernig Íslendingurinn, sem aldrei
er nefndur sínu nafni, sér sjálfan
sig utan frá, sem eiturlyfjasjúkling-
inn sem er löngu kominn burt frá
tilfinningum sínum og tengslum við
þá sem honum þykir vænt um.
Eftirmál er mjög áhrifamikil bók
þar sem djúp sorg yfir hlutskipti
dópistans hvílir yfir frásögninni.
Frásögn föðurins sem lýsir svo
hæglátlega tuttugu ára veikindum
sonar síns og óttanum við að missa
hann skilur lesanda eftir með
óhugnað og sorg í hjarta en þó von
um að lífið muni sigra. Von um að
eftirmál unglingfiktsins verði ekki
lengri.
BÆKUR
Frásögn
eftir Njörð P. Njarðvík og Frey Njarðarson
216 bls. JPV-útgáfa, Reykjavík 2004.
Eftirmál
Hrund Ólafsdóttir
Njörður P. Njarðvík
Fiktið verður ánauð
PAPPÍRSKILJAN Nornafár er
þriðja sagan sem Ragnar Gíslason
skrifar fyrir unglinga en fyrri bæk-
urnar tvær komu út á síðasta ári. Rit-
höfundar skrifa æ meir fyrir aldurs-
hópinn sem er að skríða yfir á
unglingsárin með öllum þeim sál-
arháska sem því fylgir og er það vel.
Það kemur hins vegar fyrir að ung-
lingabækur eru gefnar út án þess að
vanda undirbúninginn nóg og því
miður er þessi bók ein þeirra. Bókin
er vel skrifuð að mörgu leyti; að-
alpersónan er áhugaverð, fram-
vindan oft nokkuð spennandi og mál-
far persóna er trúverðugt. Hins
vegar er byggingin losaraleg og stíll-
inn snubbóttur en hvort tveggja hefði
vel mátt laga með því að gefa tíma til
þess að endurskrifa. Þess utan verð-
ur þeirri hugsun ekki varist að of
mikið sé lagt undir í efni og boðskap
og tilgangurinn óskýr.
Sagan fjallar um Dagmar, fjórtán
ára stelpu sem hefur búið í litlu þorpi
úti á landi alla tíð. Hún er nýflutt til
Reykjavíkur til mömmu sinnar þegar
sagan hefst en hefur búið hjá ömmu
sinni og afa í eitt ár eftir
skilnað foreldranna sem
hún sættir sig ekki við.
Hún fer í stóran skóla,
er lögð í gróft einelti af
stelpuklíku sem stundar
nornakukl; kynnist
stelpu sem ekki er af
þessum heimi og
ferðast ósýnileg með
henni án þess að nokkur
sjái hana. Höfundi tekst
vel að vekja samúð les-
enda með aðalpersón-
unni; stelpan er í að-
stæðum sem margir
kannast við. Hún er ein-
mana og vanrækt og
það er trúverðugt að fyrst í stað læt-
ur hún næstum bugast, þó að hirðu-
leysi og sjálfselska þeirra fullorðnu
sé nokkuð svarthvít, en stelpan rís
svo upp þar sem hún er sterk og dug-
leg í eðli sínu. Það er að vísu með
hjálp afla að handan en Dagmar gerir
mest í málunum sjálf: ,,Tilhugsunin
um að ná reisn á ný knúði hana
áfram … Allt var að skýrast. Hún
vissi hvað hún vildi og hún ætlaði að
ná því. (Bls. 53) Auk samúðar með
stelpunni fýsir lesanda að vita meira
um nornakukl eineltisklíkunnar og
um það hvort nýja vinkonan sé af
þessum heimi. Hins vegar er óþægi-
legt að ekki er tekin af-
staða til þess hvort
stelpurnar stundi
galdra í raun og veru;
gefið er í skyn að þær
geti keypt kraft sinn á
Netinu með hlutum
eins og dufti og vúdú-
brúðum. Sleginn er
varnagli hvað varðar
áhrif þeirra en þó gætu
þau ekki verið skýrari
þegar þær stinga
prjónum í hjartastað
dúkku sem líkist konu
sem fær svo hjartaáfall
með það sama (67).
Þegar skrifað er fyrir
börn og unglinga þurfa skilaboðin að
vera skýr.
Það er líkt og höfundur geti ekki
almennilega gert það upp við sig
hvort hann er að skrifa þjóðfélags-
lega sögu þar sem vandamál eru leyst
með innri styrk persónanna eða
hvort um er að ræða drauga- og
galdrasögu sem lýtur eigin lögmálum
en það er enginn vafi á því í bókinni
að draugar eru til og hjálpa fólki með
góðum straumum. Það er einnig
ótrúverðugt hvernig nornirnar breyt-
ast með hjálp galdra og hvernig allt
fellur í ljúfa löð að lokum.
Bygging sögunnar er óþarflega
óskýr eins og áður er sagt og er það
stílnum að kenna að einhverju leyti
en einnig því að farið er fram og aftur
í tíma í hugarheimi aðalpersónunnar
án þess að búa lesendur undir breyt-
ingar á tíma. Skýrustu dæmin um
þetta eru í byrjun sögunnar þegar
Dagmar rifjar upp atburði sem höfðu
gerst fyrstu skóladagana, tíminn er
október og einnig er sagt frá því sem
þá gerist en til viðbótar reynt að
koma miklum upplýsingum að um
fortíðina og aðstæður útskýrðar:
,,Dagmar lét hugann reika til und-
anfarinna vikna: Stormasamri sam-
búð mömmu og pabba lauk end-
anlega í fyrravetur. (11) Tilvitnunin
sýnir hvernig farið er úr einu í annað
og tíð setninga ruglar lesendur; höf-
undur notar hér beina þátíð í stað
,,hafði lokið“ sem kynningu á forsögu
tilfinninga stelpunnar. Til þess að
hafa svona flókna byggingu skýra
fyrir krakka þarf að hafa hana vel á
valdi sínu en sú er ekki raunin hér.
Það er ánægjulegt að margir rit-
höfundar skrifa fyrir unglinga í þeim
tilgangi að styrkja þá og styðja og
Ragnar Gíslason leggur margt já-
kvætt til með bók sinni. Hins vegar
er það umhugsunarefni að ekki skuli
gefinn meiri tími og natni til að und-
irbúa útgáfuna.
BÆKUR
Unglingasaga
eftir Ragnar Gíslason
142 bls. Salka, Reykjavík 2004.
Nornafár
Hrund Ólafsdóttir
Ragnar Gíslason
Nornir og draugar
Dauðans óvissi
tími er eftir Þrá-
in Bertelsson.
Víkingur
Gunnarsson, yf-
irlögregluþjónn
hjá rannsókn-
ardeild Lögregl-
unnar í Reykja-
vík, þarf að
upplýsa hrottaleg
morð, bankarán og fleiri glæpi.
Blóði drifin slóð þessara atburða
liggur aftur til fortíðar þegar ís-
lenskur athafnamaður stofnaði
skipafélag sem fór á hausinn.
Hér fjallar höfundur um alkunna
atburði sem öll þjóðin hefur velt fyr-
ir sér og talað um.
„Kveikja þess ófriðarbáls sem
brennur á síðum þessarar bókar eru
raunverulegir atburðir. En sögu-
persónur sem logarnir umlykja eru
hugarfóstur höfundar og eiga sér
engar fyrirmyndir, lifandi eða
dauðar.
Sá rekaviður sem ég tíni saman á
strönd skáldskaparins getur aldrei
staðist samanburð við hinar lauf-
prúðu eikur í myrkviðum lífsins,“
segir Þráinn Bertelsson í aðfaraorð-
um bókarinnar.
Útgefandi er JPV-útgáfa.
Nýjar bækur