Lesbók Morgunblaðsins - 11.12.2004, Side 5

nokkuð lík því sem nú gerist. Aðferð Péturs
felst í því að endursegja að miklu leyti það sem
hann velur úr fyrrgreindum heimildum, en
mjög sjaldan í því að yrkja í eyðurnar með því
að skyggnast inn í huga persónanna. Það er
helst að hann reyni að gefa aðstæðum og atvik-
um meira líf en þau hafa í heimildunum, með
því að búa þeim til samhengi. Með þessu móti
bægir hann þeirri hættu frá að falla í gryfju
tímaskekkjunnar sem er afar algengt í sögu-
legum skáldsögum, þegar höfundar þeirra
kynna sér ekki nógu vel tímabilið sem þeir eru
að skrifa um, einkum það sem þeir sagnfræð-
ingar sem rannsakað hafa hugarfar og lífshætti
hafa að segja.
Þetta hefur Pétur gert á aðdáunarverðan
hátt og er sú mynd sem smám saman er að
verða til af sögu Íslands og Íslendinga eftir því
sem Skáldsögu Íslands vindur fram afar at-
hyglisverð fyrir bragðið. Þótt ekki sé um sagn-
fræðirit að ræða má segja að Pétur sé að búa til
nýja söguskoðun með því að brjótast út úr viðj-
um þjóðarsögu sem hefur um of litið framhjá
þeirri staðreynd að Íslendingar eiga og hafa
alltaf átt hlutdeild í evrópskri menningu. Til að
skilja þá og hugsun þeirra verður að skilja vel
sögu Evrópubúa og hugarheim þeirra. Skáld-
söguformið nýtist mjög vel í þessu skyni því það
gerir honum kleift að sviðsetja fólk við raun-
verulegar sögulegar aðstæður og sýna hvernig
það er mótað af þessari menningu og hug-
arheimi, en á þeim öldum sem fyrstu þrjú bind-
in fjalla um er miðpunktur þessa heims Róm.
Persónurnar eru því „með hugann í Róm“, eins
og segir í Vélum tímans, en hún lýsir síðmiðöld-
unum, þegar Svarti dauði hefur geisað á Íslandi
og ungur íslenskur munkur sem heitir Natan
Fróðason er skyndilega einn eftir lifandi í
klaustrinu í Þykkvabæ. Hann fer á flakk, kynn-
ist ástinni en heldur síðan til Rómar og landsins
helga í fylgd með Birni Jórsalafara.
Saga sektarkenndarinnar?
Ef til vill reynir það nokkuð á þolrif lesandans
að sá þráður sögunnar sem lagður var í fyrsta
bindi Skáldsögu Íslands og snýst um persónuna
Mána er lítið sem ekkert spunninn áfram í
næstu bindunum tveimur. Máni kemur lítillega
við sögu í Leiðinni til Rómar en varla nokkuð í
Vélum tímans. Þar sem tvö ár hafa liðið milli út-
komu hvers bindis er ekki laust við að það þurfi
lesa allt verkið upp á nýtt í hvert skipti sem
bætist við það, ekki vegna þess að hvert bindi
geti ekki staðið eitt og sér sem sjálfstæð lesn-
ing, heldur til að nema sem flestar tengingar og
taka betur inn þá heildarmynd sem smám sam-
an er að verða til. Þetta verður því að teljast
kostur fremur en löstur á verkinu. Við hvern
nýjan lestur uppgötvar maður eitthvað nýtt og
maður kemst nær því að skilja um hvað það
snýst.
Hvað skyldi það vera? Með tilvísan til
bernskusögu Mána, sem tæpt var á fyrr í þess-
ari grein, ætla ég að geta mér til að eitt af mik-
ilvægustu þemum sögunnar sé óhamingja okk-
ar Vesturlandabúa, hvers vegna við erum svo
ósátt og eirðarlaus í núinu, og svo klofin og
kvíðin í afstöðu okkar til okkar sjálfra. Þessi
klofningur virðist eiga rætur í aldalangri af-
stöðu kristninnar til lífsnautnanna, ekki síst
kynlífsins. Hérið og núið eru fullkomlega
ómerkileg, ævi manns einvörðungu tálsýn og
táradalur, eina sem máli skiptir himnavist eða
hætta á eilífri glötun. Á móti má segja að trúin
hafi ekki verið ríkjandi undanfarna manns-
aldra. (En hver veit hvað er að gerast nú þegar
ofstækismenn í trúmálum virðast hafa und-
irtökin í voldugasta ríki heims og búa sér til
óvini úr röðum ofstækismanna í öðrum heims-
hlutum?) Jafnvel þótt guð sé horfinn úr sálum
okkar standa hugsanaferlin enn eftir, en þau
ganga út á að banna okkur að gangast við okkur
sjálfum eins og við erum.
Ef til vill er þetta verkefnið sem Pétur hefur
sett sér í Skáldsögu Íslands, þ.e. að gera okkur
Íslendingum kleift að skilja betur hver við er-
um: að sálir okkar eru afurð langrar og flók-
innar sögu sem aðeins að hluta til hefur undið
fram hér á landi, sögu sem „vélar tímans“ hafa
ofið úr hugmyndum, atburðum og því eðli
mannsins að vera sífellt að gera sér „mynd af
heiminum“. Bókmenntaformið sem Pétur velur
– já finnur upp – til að segja þessa sögu hefur
þá kosti skáldsögunnar að geta komið flóknum
veruleika til skila um leið og hann verður
mennskur, þ.e. snertir okkur sem manneskjur
en ekki bara vitsmunaverur. Enn kemur upp í
hugann samanburður við Í leit að glötuðum
tíma eftir Proust, sem Pétur þekkir manna best
hér á landi. Með því að endurskapa hinn liðna
tíma í skáldverki sínu er Pétur um leið að end-
urheimta núið, að reyna að fylla upp í það tóm
og vinna gegn þeirri eyðileggingu og gleymsku
sem eru viðfangsefni hans í Heimkomu. Hvort
sem þetta er rétt skilið hjá mér eður ei er víst
að með hinum mikla sagnabálki sínum, sem
vert er að fylgjast grannt með á næstu árum,
ljær Pétur Gunnarsson tilveru Íslendinga
aukna merkingu. Í þeim skilningi er hann
sagnaskáld Íslands.
hætti. Í fyrsta lagi býr hann til sögumann
sem er samtímamaður okkar, talar í fyrstu
persónu og gæti þess vegna verið Pétur sjálf-
ur. Í öðru lagi ávarpar hann aðra sögu-
persónu í annarri persónu eintölu, sem er
mjög sjaldgæft í skáldsögum en virkar mjög
vel hjá Pétri því með þessari einföldu aðferð
tekst honum að skapa mikla nálægð við per-
sónu sína án þess að það orki nokkurn tím-
ann óeðlilega á lesandann. Sögupersónan
heitir Máni og er einnig samtímamaður okk-
ar. Hann er kynntur til sögunnar í fyrsta
bindinu, Myndinni af heiminum, þar sem
lagðar eru grunnlínurnar í lífi hans. Hann er
skilnaðarbarn. Móðir hans hefur haldið
framhjá og flutt til elskhuga síns. Því er fjöl-
skyldan splundruð, og bræður hans og hann
eru aðskildir. Hann lendir fjarri báðum for-
eldrum, hjá ömmunni. Þar upplifir hann
fyrst það hlutskipti að vera sekur, þegar
hann getur ekki stillt sig um að taka peninga
af gömlu konunni til að kaupa sér tindáta.
Síðar kynnist hann kynlífinu með systur hins
nýja eiginmanns móður sinnar, áður en hann
heldur út í heim, liðlega tvítugur með þann
draum að verða menntamaður. Þetta er und-
ir lok sjöunda áratugarins.
Með hugann í Róm
Meginhluti frásagnarinnar, ekki síst í næstu
tveimur bindum, Leiðinni til Rómar og hinni
glænýju Vélum tímans, er þó helgaður per-
sónum frá fyrstu öldum Íslandsbyggðar. Í
hinu fyrra eru fornsögurnar meginupp-
spretta persóna og atvika og er sambandið
við Róm, höfuðborg kristninnar á þessum
tíma, meginviðfangsefnið. Íslensku bisk-
uparnir, en einnig almennir pílagrímar, svo
og höfðingjar á borð við Hvamm-Sturlu, eru
sóttir í hinar svokölluðu samtíðarsögur, þ.e.
biskupasögur og Sturlunga sögu.
Hér bryddar Pétur upp á aðferð sem mér
hugnast vel þegar skáldsöguhöfundar not-
færa sér persónur sem voru í raun og veru
til. Hann grípur ekki til hefðbundinnar tækni
sögulegrar skáldsögu þar sem raunverulegu,
en dauðu, fólki er í raun breytt í skáldaða
persónu og hugsunum þess og tilfinningum
lýst eða þær sviðsettar með aðferðum skáld-
sögunnar. Það felst ákveðin hætta í þessari
aðferð, einkum og sérílagi þegar um persón-
ur úr svo fjarlægri fortíð er að ræða eins og
Íslendinga á 12. og 13. öld. Hún er sú að
troða hugsunum nútímafólks uppá persónur
sem voru uppi fyrir svo löngu síðan að úti-
lokað er, eða a.m.k. afar ósennilegt, að hug-
arheimur þeirra og hugsanaferli hafi verið
Morgunblaðið/Jim Smart
Skáldsaga Íslands „Bókmenntaformið sem Pét-
ur velur – já finnur upp – til að segja þessa
sögu hefur þá kosti skáldsögunnar að geta
komið flóknum veruleika til skila um leið og
hann verður mennskur, þ.e. snertir okkur sem
manneskjur en ekki bara vitsmunaverur,“
segir Torfi Tulinius um sagnaflokk Péturs
Gunnarssonar, Skáldsögu Íslands, og les hana
meðal annars í ljósi hins mikla verks Prousts,
Í leit að glötuðum tíma.
Höfundur er prófessor í frönsku og
miðaldafræðum við Háskóla Íslands.
Lesbók Morgunblaðsins ˜ 11. desember 2004 | 5
Augað mitt og augað þitt,
og þá fögru steina,
mitt er þitt og þitt er mitt
þú veist hvað ég meina.
Það er ævinlega ánægjuefni þegar ungir
listamenn blása rykið af gömlum þjóðlegum
fræðum og gæða þau nýju lífi, líkt og gerst
hefur á undanförnum misserum hjá hljóm-
sveitinni Sigurrós sem með nýju ívafi hefur
endurlífgað gömul kvæðastef sem voru við
það að gleymast. Sömuleiðis hafa ungar
söngkonur margar hverjar sótt í þjóðvísna-
hefðina perlur úr ljóðageymdinni, gersemar
á borð við ástarvísur Rósu Guðmundsdóttur
sem flestir þekkja sem Vatnsenda-Rósu eða
Skáld-Rósu.
Á mælikvarða 19. aldarinnar átti Rósa
óvenjulegan lífsferil, ekki síst í ástamálum.
Hún varð ástfangin af Páli Melsted, skrifara
amtmannsins á Möðruvöllum og síðar sýslu-
manni í Suður-Múlasýslu, en hann yfirgaf
hana fyrir ættstærra kvonfang. Þá var og
eftirminnilegt samband hennar og Natans
Ketilssonar, sjálf-
menntaðs læknis sem
síðar var myrtur af
annarri ástkonu sinni,
Agnesi, og lagsmanni hennar Friðriki, sem
frægt er orðið. Þessir tveir menn, Páll og
Natan, urðu uppspretta margra fegurstu
ástarvísna Rósu, til dæmis „Þó að kali heitur
hver“, „Trega eg þig manna mest“ og
„Langt er síðan sá eg hann“. Þótt ekki sé
mikið varðveitt af ljóðmælum Rósu hafa
kynslóðirnar alið á vörum nokkrar fallegar
vísur eftir þessa skáldmæltu, tilfinn-
ingaheitu og fögru konu. Ein þeirra – sú
sem hvað oftast er sungin – er vísan um „þá
fögru steina“ augun sem segja allt sem
segja þarf, því „þú veist hvað ég meina“.
Sönghefð vísunnar
Vísan hefur oft verið sungin í ýmsum radd-
setningum og stílbrigðum, nú síðast við aug-
lýsingu sem á að forða ungum ökumönnum
frá umferðarslysum. Samhengi vísunnar við
boðskap auglýsingarinnar er að vísu afar
óljóst – en það er önnur saga. Eitt er þó
sameiginlegt með hinum annars misleita
flutningi á ástarjátningu Rósu, og það er, að
undantekningalítið er farið rangt með hana:
„Augun mín og augun þín“ syngja bjartar
kvenraddir af innlifun – síðan „ó, þá fögru
steina“ eða „ó, þeir fögru steinar“ eða „og þá
fögru steina“ eða „og þeir fögru steinar“. Þá
er klykkt út með „mitt er þitt og þitt er
mitt“ eða „mitt var þitt og þitt var mitt“ og
loks „þú veist hvað ég meina“ – en það er
eina ljóðlínan sem allir virðast sammála um
hvernig með skuli farið.
Svo allir njóti nú sannmælis er rétt að
taka fram að vísan er til í mismunandi gerð-
um. Einkum er misjafnt hvernig farið er
með 2. og 3. línu og því skiljanlegt að þær
séu sungnar á ýmsa vegu. Erfiðara er að
sætta sig við þann umsnúning að setja
fyrstu ljóðlínuna í fleirtölu og eyðileggja þar
með rímfestu vísunnar. Þegar ég á dögunum
rökræddi þetta við kunningjakonu mína
sagði hún nokkuð sem trúlega varpar ljósi á
það hvers vegna þessi tilhneiging er svo rík
sem raun ber vitni: „Maður segir nefnilega
ekki auga þegar maður meinar augu.“ Hún
var sigri hrósandi þegar hún bætti við: „Það
hljóta meira að segja skáldin að skilja.“ Séu
þessi ummæli til marks um það sem gerst
hefur í meðförum vísunnar hefur merkinga-
fræðin riðið bragfræðinni á slig.
Upptök skekkjunnar má trúlega rekja
aftur til ársins 1949 þegar Snorri Hjart-
arson tók saman Íslenzk ástarljóð1 og birti
vísuna þar með upphafinu: „Augun mín og
augun þín / ó, þá fögru steina“ (bls. 83).
Þannig orðuð virðist vísan svo hafa ratað á
nótnablöð, inn í sönghefti, á hljómplötur,
diska og hljóðbönd með þeim afleiðingum að
á síðustu árum ómar hún hvarvetna í þessari
gerð.
Bragfræðin
Auðséð er að þeir eru æði margir – und-
arlega margir – sem láta sig litlu skipta að
orðið „þín“ skuli eiga að heita rímorð á móti
„mitt“ í ferskeyttri vísu. Litlu skiptir hversu
ómþýður raddblærinn er sem berst úr ung-
meyjarbarkanum – jafnvel fegursti söngur
getur ekki mildað hið skerandi ósamræmi
vísuorðanna í sæmilega heilbrigðu brag-
eyra. Eins og allir bragglöggir menn sjá og
heyra þá hefur þessi vísa Vatnsenda-Rósu
verið samin í dæmigerðum ferskeyttum
hætti með víxlrími þar sem saman eiga að
ríma síðustu orð 1. og 3. línu annars vegar
(mitt/þitt) og 2. og 4. línu hins vegar (steina/
meina). Sveinbjörn heitinn Beinteinsson,
einn fremsti hagyrðingur landsins, sem fáir
hafa staðist snúning í bragfimi, birtir vísuna
í Lausavísnasafni sem hann tók saman fyrir
Hörpuútgáfuna 1976. Þar er hún þannig:
Augað mitt og augað þitt,
ó, þá fögru steina,
mitt er þitt og þitt er mitt
– þú veist hvað ég meina.2
Sveinbjörn lætur þess ekki getið hvaðan
hann hefur þessa gerð vísunnar, enda ekki
við því að búast í knöppu lausavísnasafni.
Það gerir hins vegar Guðrún P. Helgadóttir
í sínu merka riti Skáldkonur fyrri alda þar
sem hún fjallar ítarlega um ævi og skáld-
verk Rósu Guðmundsdóttur. Líkt og hjá
Sveinbirni er upphaf vísunnar í riti Guð-
rúnar „augað mitt og augað þitt“ en önnur
ljóðlína er „og þá fögru steina“.3 Af umfjöll-
un Guðrúnar má ráða að vísuna sé að finna í
fjórum af þeim sjö handritum sem lögð eru
til grundvallar kaflanum um Vatnsenda-
Rósu.4
Samtímaheimildir
Af þeim handritum vísunnar sem Guðrún
tilgreinir eru þrjú frá því um og eftir miðbik
nítjándu aldar. Þau eru:
– Natans saga Gísla Konráðssonar sem
dr. Jón Þorkelsson afritaði 1884 og studdist
þá við bæði yngri og eldri gerð Natans sögu
Gísla frá 1860–1865.6 Í uppskrift Jóns er
upphaf vísunnar „Augað mitt og augað þitt“
en þriðja línan er „mitt er þitt og þú er
mitt“.
– Ljóðmæli eftir ýmsa tilgreinda höfunda,
skráð með hendi Páls stúdents Pálssonar og
varðveitt í Landsbókasafni.7 Hér er upphaf
vísunnar „Augað mitt og augað þitt / og þeir
litlu steinar“.
– Kvæðasafn ýmissa höfunda skrifað upp
af nokkrum skrásetjurum á fyrri hluta 19.
aldar. Í þessari heimild, líkt og í uppskrift
Páls stúdents, er upphaf vísunnar einnig
„Augað mitt og augað þitt / og þeir litlu
steinar“.8
Þær heimildir sem nú eru nefndar eru allt
19. aldar uppskriftir á ljóðmælum, það er að
segja úr samtíma skáldkonunnar. Svolítill
blæbrigðamunur er á vísunni í handritunum
en allar eru þær samhljóða um upphaf henn-
ar: „Augað mitt og augað þitt“.
Enginn sem lesið hefur ljóðin hennar
Skáld-Rósu þarf að velkjast í vafa um hvort
jafn hagmælt og listhneigð kona hefði látið
frá sér fara vísu sem ekki laut rímkröfum.
Þá, eins og nú, var algengt að menn hnikuðu
til orðaröð og settu fleirtöluorð í eintölu-
mynd til þess að þjóna hrynjandi og form-
gerð ljóðmálsins. Skáld getur því hæglega
komið merkingu ljóðmálsins til skila þótt
það fylgi ekki ströngustu málfræðireglum.
Það nefnist skáldaleyfi og er vel þekkt. Um
það vitna mýmörg dæmi frá ýmsum tímum
– ekki síst önnur vísa eftir Skáld-Rósu sem
Sveinbjörn Beinteinsson birti í fyrrnefndu
lausavísnasafni. Má þar glöggt sjá að skáld-
konunni var vel tamt að nota eintölumynd-
ina „auga“ þegar hún hugsaði um „augu“ –
og gerði það óhikað ef formið krafðist þess:
Augað snart er tárum tært,
tryggð í partast mola,
mitt er hjartað sárum sært,
svik er hart að þola.
 1 Íslenzk ástarljóð. Snorri Hjartarson valdi ljóðin.
Hörpuútgáfan. Reykjavík.
2 Lausavísur frá 1400 til 1900. Safnað hefur Sveinbjörn
Beinteinsson. Hörpuútgáfan. Reykjavík 1993, bls. 12
(fyrsta útgáfa 1976).
3 Guðrún P. Helgadóttir 1993: Skáldkonur fyrri alda II.
Kvöldvökuútgáfan á Akureyri 1963, bls. 155. Bókin var
síðar endurútgefin af Hörpuútgáfunni 1993.
4 Auk handritanna styðst Guðrún við útgáfu Brynjólfs
Jónssonar á Minna-Núpi á Natans sögu Ketilssonar og
Skáld-Rósu frá 1912 en þar er vísan sögð öðruvísi. Brynj-
ólfur byggir á Natans sögu Gísla Konráðssonar sem neðar
er getið og Natans sögu Tómasar Guðmundssonar á
Þverá sem skráð var um miðbik 19. aldar og er varðveitt í
Lbs 1933 8 vo.
5 Lbs 1320 4to.
6 JS 123 8vo og Lbs 1291 4 to.
7 Lbs 162 8vo.
8 JS 83 8vo; sbr. GPH II, nmgr. 274.
Augu eða auga?
Eftir Ólínu
Þorvarðardóttur
olina@fvi.is
Vísur Vatnsenda-
Rósu í sönghefðinni
Höfundur er þjóðfræðingur og doktor í íslenskum
bókmenntum frá heimspekideild Háskóla Íslands.