Lesbók Morgunblaðsins - 11.12.2004, Blaðsíða 8

8 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 11. desember 2004
P
arís var höfuðborg myndlistar á
fimmta áratug 20. aldar og í
upphafi þess sjötta, á þeim tíma
sem margir íslenskir myndlist-
armenn dvöldu þar um skeið
við nám í virtum listaskólum og
kynntust alþjóðlegum hræringum. Á árunum
1947–1953 var í París hópur íslenskra mynd-
listarmanna sem varð handgenginn einum
anga abstraktlistar, svokallaðri geómetríu
eða strangflatarlist. Þetta voru m.a. þau Nína
Tryggvadóttir, Gerður Helgadóttir, Guð-
munda Andrésdóttir,
Þorvaldur Skúlason,
Valtýr Pétursson, Jó-
hannes Jóhannesson,
Hörður Ágústsson, Benedikt Gunnarsson,
Hjörleifur Sigurðsson og Valgerður Hafstað,
en auk þeirra kynntist Karl Kvaran listinni í
Danmörku þar sem hann var við nám. Á sept-
embersýningunni sem haldin var árið 1951
voru sýnd í fyrsta sinn hérlendis geómetrísk
flatarmálverk á Íslandi; gleggstu dæmi um
þau voru í verkum Valtýs Péturssonar og
einnig báru verk Þorvaldar Skúlasonar sterk
merki hennar. Geómetrían náði fótfestu hér-
lendis og varð að ráðandi stefnu eftir þessa
sýningu í íslenskri myndlist, allt fram yfir
miðjan sjötta áratuginn.
Geómetrían var hin nýja hreina list, þess
nýja heims sem rísa skyldi úr rústum seinni
heimsstyrjaldarinnar, hvort í senn bygging-
arefni í þjóðfélagslegum skilningi og í mynd-
listinni. Fígúratíf list þótti aftur á móti vera
tákn um afturhvarf til fallinnar heimsmyndar.
Hin nýja list byggðist á tvívíðum myndfleti, á
geómetrískum formum eins og hring, ferningi
og þríhyrningi, beinum línum og hornréttum
myndflötum, og skyldi vera án tengsla við
náttúruna og hinn ytri veruleika, þ.e. vera
„hrein“ sköpun listamannsins.
Meðal hörðustu málsvara abstraktlistar í
París á þessum tíma var listaverkasalinn
Denise René og gallerí hennar varð nokkurs
konar suðupottur fyrir geómetríuna. René
sýndi þar verk nær óþekktra listamanna,
hlúði að grasrótinni, og gaf út fjölda lista-
verkabóka, ósérhlífin við að kynna þá sem síð-
ar urðu merkustu listamenn geómetrískrar
abstraktlistar. Þessir listamenn og sýningar
René höfðu mikil áhrif á íslensku listamenn-
ina sem þá dvöldu þar ytra.
Denise René er enn að á níræðisaldri, rek-
ur tvö gallerí í París, eitt í rue Charlot í Mýr-
arhverfinu og hitt í Saint Germain, ferðast
enn heimshorna á milli í leit að fram-
bærilegum listamönnum til að sýna í galleríi
sínu. Í galleríinu þar sem viðtalið fór fram var
nýbúið að opna sýningu á verkum Svisslend-
ingsins Karl Gerstner en René hefur sýnt
verk hans allt frá árinu 1959.
Faðir René var silkikaupmaður og kynntist
hún þannig fjölmörgum listamönnum sem
gerðu mynstur og forteiknun fyrir hann.
René ólst upp við lifandi umræður um listir
og pólitík, tók snemma þátt í fjölskyldu-
rekstrinum auk þess sem faðir hennar var
listaverkasafnari.1 Opnun listgallerís eftir
stríð tengdist að stórum hluta kynnum henn-
ar við mikilvægan áhrifavald íslensku mynd-
listarmannanna, Victor Vasarely (1908–
1997).2 Það var Denise René sem kom honum
á framfæri og höfðu þau mikil áhrif hvort á
annað; Vasarely virðist hafa verið í broddi
fylkingar meðal geómetrísku listamannanna í
galleríi René:
„Já, foringinn var Vasarely. Það var mikill
smitandi kraftur í honum og var hann því í
fleiri en einu tilliti foringi. Ég hitti Vasarely
fyrst árið 1939 á Café de Flore. Hann var
kynntur fyrir mér sem vísigreifinn Victor de
Vasarely, kominn af ungversku aðalsfólki.
Hann var þá giftur í Ungverjalandi en hafði
komið einn til Parísar árið 1930. Eins og
margir vita, það er ekkert leyndarmál, áttum
við Vasarely í löngu ástarsambandi. Í júní
1940 komu Þjóðverjarnir og hernámu París.
Café de Flore var samkomustaður róttæka
gáfumannaliðsins á vinstri vængnum; margir
vina minna stóðu nálægt súrrealista-
forsprakkanum André Breton og Leon
Trotski, Októberhópnum svokallaða. Þarna
voru einnig listamennirnir Antonin Artaud,
Picasso og Dora Maar, Giacometti, leikkonan
Simone Signoret og margir fleiri. Þetta voru
nokkrir hópar eða klíkur sem ekki blönd-
uðust, við blönduðumst t.d. ekki hópi Jean-
Paul Sartre og Jacques Prévert. Við komum
saman á Café de Flore á hverju kvöldi klukk-
an 7, samkvæmt ritúalinu.“
Á þessum tíma var Vasarely svart-
listamaður, vann fyrir sér sem auglýs-
ingateiknari, og var ekki orðinn abstrakt-
listamaður heldur undir áhrifum kúbisma og
súrrealisma. Draumur hans var að stofna
skóla þar sem allar listgreinar væru undir
sama þaki, í anda Bauhausskólans; draum-
urinn um samþættingu allra listgreina. „Ég
sagði við hann að ég hefði til umráða autt hús-
næði, 124 rue La Boétie, sem ég vissi ekki
hvað ég ætti að gera við. Hann stakk upp á
vinnustofu, galleríi fyrir skreytingar og aug-
lýsingateiknun og það varð úr.“
– Á þessum tíma var húsnæðið einnig notað
fyrir neðanjarðarhreyfingu, andspyrnuhreyf-
inguna …
„Jú, á þessum tíma, um 1943, hýstum við
fjölmarga í fjölskylduíbúð okkar og galleríið
varð að vinnustað neðanjarðarhreyfingar, þar
gat flóttafólk fengið vinnu og húsaskjól. Fjöl-
skyldan mín tók virkan þátt í hreyfingunni,
bræður mínir Marcel og René báru út áróð-
ursblöð um alla París gegn Þjóðverjum. Þeir
hefðu verið drepnir á staðnum ef upp hefði
komist. Mágur minn var mjög virkur í and-
spyrnuhreyfingunni og stakk upp á því að
nota galleríið fyrir fundi andspyrnuhreyfing-
arinnar og ég samþykkti það strax. Þetta var
háskalegur leikur því beint á móti galleríinu,
hinum megin við götuna, voru skrifstofur
Þjóðverja, Staffel [Propaganda Staffel],
nokkurs konar áróðurshöfuðstöðvar. Ég vissi
sem var að engum dytti í hug að svo nálægt
skrifstofum Þjóðverjanna færi fram slík
neðanjarðastarfsemi, að þarna funduðu for-
kólfar andspyrnuhreyfingarinnar!“
– Fyrsta sýningin í Galleríi Denise René,
opnunarsýningin, var á verkum Victor Vas-
arely, var það ekki?
„Já, árið 1944 notuðum við svo húsnæðið,
sem þá varð gallerí, til að sýna verk Vasarely
eða öllu heldur rannsóknir hans á litum,
formi, ljósi og hreyfingu, hann var þá enn fíg-
úratífur listamaður en hóf svo nokkru síðar að
þróa kerfi sem varð mikilvægt hugmynda-
fræðinni á bak við geómetríuna. Enn tókum
við áhættu því þetta var alls ekki listin sem
Þjóðverjarnir töldu hina réttu, heldur for-
dæmdu og bönnuðu slíka nútímalist. Margir
komu á þessa sýningu; André Breton var
mjög hrifinn, sá í Vasarely mikið efni í súr-
realista; tækni Vasarely var fullkomin, í anda
Joan Miró og René Magritte, og það vakti
hrifningu.
Þá þegar hét galleríið mitt Denise René.
Fjölskyldunafn mitt áður var Bleibtreu. Fað-
ir minn var gyðingur en móðir mín kaþólsk,
ég þurfti því ekkert að breyta nafninu mínu
sérstaklega eftir að Þjóðverjar hernámu Par-
ís, gerði það reyndar tveimur árum fyrir
stríð. Þetta nafn, René, var í miklu uppáhaldi
hjá föður mínum, var skírnarnafn frænda
míns sem lét lífið í fyrri heimsstyrjöldinni.“
– Hvernig var andrúmsloftið í París eftir
seinni heimsstyrjöldina, hvaða augum horfðu
listamenn á framtíðina?
„Þegar París var frelsuð var allt hægt.
Heimurinn opnaðist, við ætluðum að byggja
hann upp á nýtt, meðalmennskan myndi
hverfa og við myndum aldrei upplifa villi-
mennsku aftur. Þetta var auðvitað ótrúlega
barnalegt viðhorf en þannig var andrúms-
loftið, fullt af von, krafti og eftirvæntingu.“
– Hugur þinn hefur leitað snemma í ab-
straktlistina og síðan í geómetríska list?
Hvernig var hún séð?
„Hún átti erfitt uppdráttar. Galleríin í Par-
ís sýndu einkum verk í anda kúbisma, eftir
Picasso, Georges Braque o.fl. Hið þekkta
gallerí á þessum tíma, Galerie de France,
sýndi þá listamenn sem voru undir beinum
áhrifum frá þessum meisturum. Ég kynntist
reyndar fyrst verkum súrrealistanna í Galer-
ie Jeanne Bucher; verkum eftir Salvador
Dali, Giorgio de Chirico, Max Ernst, Yves
Tanguy, þarna uppgötvaði maður nútíma-
listina. Í upphafi sýndi ég súrrealistana, því
þeir tóku stórt og mikið pláss í Frakklandi;
hrein bylting sem náði út fyrir myndlistina,
því þetta var bókmenntastefna líka. Í júní
1945 sýndi ég verk eftir Max Ernst, svo sýndi
ég líka listamenn Dadahópsins.
En þegar ég sýndi verk Auguste Herbin
árið 1946 hafði ég markað mér stefnu og
hætti öllum stílþreifingum. Vasarely varð fyr-
ir miklum áhrifum af þessari sýningu, en varð
ekki abstraktmálari fyrr en 1946–1947. Ég
vildi agaða list, strangleika sem öryggi í
hverfulum heimi, nokkurs konar grunn sem
hægt væri að byggja á. Ég vildi kynna og
kynnast algjörlega nýrri list, list sem átti
rætur að rekja til meistaranna Wassily Kand-
insky og Piet Mondrian og fljótlega mynd-
aðist hópur í kringum galleríið mitt af lista-
mönnum sem störfuðu í þessum anda
Mondrian og Kandinsky; Victor Vasarely,
Jean Dewasne, Jean Deyrolle var líka í þess-
um hópi, Serge Poliakoff, Robert Jacobsen,
Richard Mortensen o.fl.“
– En nú voru verk Mondrian ekki sýnd í
söfnum Parísarborgar á þessum tíma. Samt
bjó hann í París á árunum 1919–1938 …
„Nei, það þurfti að bíða lengi eftir því. Ég
get sagt þér eina sögu. Árið 1956 var ég við-
stödd opnun á verkum Jacobsen í Stedelijk
Museum í Amsterdam. Forstöðumaður safns-
ins þá var Willy Sandberg. Ég spyr hann kok-
hraust við það tilefni: Hvenær ætlið þið að
sýna verk Mondrian í Frakklandi? Sandberg
svaraði reiður: „Aldrei, útrætt mál. Svo lengi
sem ég lifi. Söfnin í Frakklandi hafa neitað
Geómetría sem átrúnaður
Meðal hörðustu málsvara abstraktlistar í
París eftir seinna stríð var listaverkasalinn
Denise René og gallerí hennar varð nokkurs
konar suðupottur fyrir geómetríuna. Denise
René er enn að á níræðisaldri, rekur tvö gall-
erí í París, annað í rue Charlot í Mýrarhverf-
inu og hitt í Saint Germain, og ferðast enn
heimshorna á milli í leit að frambærilegum
listamönnum til að sýna í galleríi sínu. Hér er
spjallað við hana um spennandi feril og við-
horf til myndlistarinnar.
Eftir Hönnu Guðlaugu
Guðmundsdóttur
hanna.bertrand @isl.is
Hreyfingin Frá sýningunni Le Mouvement eða Hreyfingunni sem haldin var árið 1955 í galleríi Den-
ise René í París. Til vinstri er verk eftir Jesus Raphael Soto, fyrir miðju verk Jean Tinguely og til hægri
er verk Victor Vasarely.
Denise René Með nokkrum af virtustu listamönnum gallerísins; frá vinstri Serge Poliakoff, Victor Vasarely, Denise René, Jean Dewasne og Jean Deyrolle,
árið 1947. Mynd úr einkasafni Denise René og birt með hennar leyfi.