Sunnudagsblaðið - 16.05.1965, Blaðsíða 4

in ástæða þefis, að Snorri telur
bergrisa meðal verndaranda sinna.
Hins vegar hafi Snorri búið til
hinar verurnar þrjár og tengt þær
bæði fjórðungaskiptingu landsins
og höfðingjunum, sem komu fram
sem fulltrúar þjóðarinnar. Land-
vættirnar, sem hafa verið einar
um hituna í Upphaflegu sögninni,
eru einnig með, en háfa látið af
aðalhlutverkinu. „Á þennan hátt,
tel ég, að Snoíri hafi viljað sýna
einhug lands, þjóðar og ríkis”,
segir Almquist að lokum um þetta
atriði.
ALMQUIST færir mörg rök að
þessari niðurstöðu sinni. Hér er
ekki rúm til að rekja þau, en þess
skal aðeins getið, að skoðun hans
virðist í grundvallaratriðum nær
óyggjandi. Á því þarf naumast að
vera nokkur vafi lengur, að þær
fjórar verur, sém halda uppi
skjaldarmerki landsins, eru ekki
landvættir, eins og þær hafa lengst
um verið taíldar, heldur eru þær
sprottnar úr fylgjutrúnni, þeirri
trú, að sál manna geti farið úi'
líkámanum um stundarsakir og
tekið á sig líki ýmissa dýra. Með
eina veruna virðist þetta liggja í
augum uppi strax við fyrstu sýn.
Þórður gellir er talinn höfðingi
yfir Breiðafirði, en fylgja hans,
griðungurinn, veður á sæinn út
og tekur „að.gella.ógurlega". Auð-
vitað er nautið hér valið vegna
viðurnefnis Þórðar. Þá er “það ekki
slorleg lýsing á riki Eyjólfs Val-
gerðarsonar í Eyjafirði, að hafa
fylgju hans svo mikla „að væng-
irnir tóku út fjöllin tveggja
vegna”.
EINS OG heiti ritgerðarinnar ber
með sér, fjallar hún um níðkveð
skap að fornu. í inngangi gerir
Almquist grein fyrir því, hvers
vegna hann ræðst I þetta verkefni.
Eins og mörgum íslendingum er
kunnugt, starfaði Bo Almqui&t um
árabil sem sendikennari við Há-
skóla íslands. Meðan hann dvald-
ist hérlendis dró bann að sér mik-
inn efnivið um sérkennilegan þátt
íslenzkra þjóðfræða: kraftakveð-
skap eða ákvæðakveðskap, og mun
hann vera eini fræðimaðurinn, sem
það efní hefur tekið til sérstakr-
ar meðferðar. Yfirlit um ákvæða-
kveðskap gaf hann svo í útvarps-
erindi, áður en hann hvarf heim
tii Svíþjóðar aftur, og síðan í rit-
gerð í Skírni (Um ákvæðaskáld,
Skírnir 1961, bls. 72 og áfr.). Til
þess að geta gert ákvæðaskáld-
skapnum full skil taldi hann sig
þurfa að kanna, hvort nokkuð hon-
um áþekkt fyndist í fornum heim-
ildum eða hvort um væri að ræða
síðari tíma fyrirbrigði án róta aft-
ur í forneskju. Við þá könnun
varð hið forna níð á vegi hans. Og
það efni (sem upphaflega mun að-
eins hafa átt að verða inngangur
að hinni eiginlegu ritgerð um
kraftakveðskapinn) óx svo í með-
ferðinni, að ein bók nægir ekki til
að fjalla um það allt. Rit það, sem
Almquist hefur nú hlotið doktors-
nafn fyrir, er aðeins fyrra bindi
af tveimur, sem eiga að fjalla um
hið forna nið. Sú bók, sem ókom-
in er út, á að fjalla um níð gegn
kristniboðum, en rit það, sem hér
er getið um, fjallar aðeins um níð
gegn konungum, nónar til tekið
aðeins um þrjú dæmi úr fornum
bókum, auk ítarlegrar greinar-
gerðar um hugtakið níð og innviðu
þess.
Níð hefur áður' sætt sérstakri
rannsókn. Sænskur fræðimaður,
Erik Noreen, fjallaði ítarlega um
níð í riti sínu Studier i fomvast-
nordisk diktning, sem út kom i
Uppsölum árið 1922. Hann kemst
þar að þeirri niðurstöðu, að níð
hafi fyrst og fremst verið fólgið
í ærumeiðingum, sérstaklega þó
ásökunum um ergi þ.e- kyn
villu eða aðra afbrigðilega kyn-
hegðan. Þá ræðir Nareen þá skoð-
un margra, að níð hafi verið talið
búa yfir töframætti, og * hafntir
þeirri skoðun. Að áliti hans er
níðið aðeins svívirðingar í orðum.
Fáir síðari fræðimenn hafa að-
hyllzt þessa skoðun Noreens að
fullu. Það virðist sem sagt nokkuð
stór biti að kyngja að hreinsa níð-
ið að fullu af öllum töfraáhrifum,
enda kemur iðulega fram i heim-
ildum sú skoðun, að níðið bíti, þ. e.
verði að áhrínisorðum. Til þess að
koma dæminu saman þarf Noreen
líka að vísa á bug ýmsum heimild-
um, þar sem á níð er minnzt, t. d.
frásögn Egils sögu af þeim at-
burði, er Egill reisir Eiríki kon-
ungi Blóðöx og Gunnhildi dottn
lngu hans níð, en þar telur
Noreen orðið notað í rangri merk-
ingu af síðari mönnum, sem ekki
hafi verið ljóst upphaflegt inntak
þess. Níðstöng Egils var töfraat-
höfn, segir Noreen, í henni fólst
engin ásökun um ergi og því var
ekki um níð að ræða.
Þessa skoðun Noreens tekur Bo
Almquist til rækilegrar athugun-
ar í riti sínu. Hann rekur frásögn
Egils sögu af níðstöng Egilg og
fjallar rœkilega um níðvísur Egils
um Eirík og Gunnhildi drottningu.
Þær vísur eru birtar sérstaklega
hér að framan. Magnús Olsen hef-
ur fært að því rök, að Egill muni
hafa rist þessar visur á níðstöhg-
iná til að auka áhrifamátt níðsins.
Olsen bendir á, að séu vísumar
skrifaðar með rúnaletri, verði
rúnafjöldi hvers vfsuhelmings um
sig 72, en slíkt geti naumast hafa
orðið ■ fyrir tilvUjun. Þetta viU
Almquist ekki skrifa undir; hann
segir, að ekki beri að telja rök-
semdaleiðslu Magnúsar Olsen um
þetta hafa neitt sönnunargUdL
í fljótu bragði virðist þó erfitt að
sjá, á hverju Almquist.byggir svo
afdráttarlausa afneitun á kenningu
Magnúsar; þau rök, sem hann fær-
ir fram í bókinni eru að minnsta
kosti harla léttvæg, og hann skýr-
ir ekki, hvers vegna rúnafjöldinn
er nákvæmlega hinn sami í öllum
fjórum vísuhelmingum þessara
vísna, en engra annarra vísna
Egils. Þáð breytir engu, þótt með-
alrúnafjöldi helminga allra visn-
anna til samans kunni að vera 72.
Meðaltalið segir hér ekkert um
rúnafjöldann I hverjum einstök-
um vísuhelmingi fyrir sig.
Á ,hinn bóginn telur Almquist
aðrar ástæður benda tU þess, að
vísumar hafi verið ortar f tengsl-
um við níðstöngina. Með því að
bera saman vísumar og þann for-
mála, sem sagan leggur Agli f
munn, kemur í djds, ’að sömu goða
mögn era ákölluð í bæði vísum og
formála. Vísumar eru auðskildar,
nema tvö orð, sitt í hvorri vfsunni,
sem fræðimenn hefur nokkuð
greint á um. hvernig beri að skilja.
Það eru heitin landás í fyrri vís-
unni og landálfr í þeirri síðari.
Margir hafa talið, að me^ þessum
orðum væri átt við einhvem guð-
anna, og þá trúlega Þór, en hans
372 SUNNUDAGSBLAÐ - AÞÝÐUBLAÐIÐ