Eintak - 10.03.1994, Side 30

Kristján Viðar Viðarsson
Kristján gengur hér út úr sal Hæstaréttar eftir að hafa hlýtt á
dóminn. Hann dró játningar sínar til baka eins og allir sakborninga
nema einn.
Dr. Gísli Guðjónsson yfirréttarsálfræðingur
Menn hafa játað til að losna
úr gæsluvarðhaldi
janúar. Næstu mánuði var fram-
burður ungmennanna mjög á reiki
og játningar gerðar út og suður og
þær dregnar til baka nánast jafnóð-
um. Frá því í árslok 1975 til vors
1976 var einkum byggt á vitnisburði
Erlu en hún gekk þá laus og bar
vitni í báðum málum. En í maí ját-
aði hún á sig að hafa ein banað
Geirfmni þannig að rannsóknin fór
upp í loft enn og aftur. Kristján
sagðist hins vegar hafa banað Guð-
mundi. Rannsóknarmönnum var
vísað á ýmsa staði þar sem líkin
höfðu átt að vera grafm og sífellt
komu nýjar sögur frá sakborning-
unum. Hvorki gekk né rak að finna
áþreifanleg sönnunargögn sem
studdu einhverjar sagnanna.
Um vorið var Klúbbsmönnun-
um sleppt úr haldi enda sýnt að
þeir höfðu ekki átt neinn þátt í
þessum málum. Það hafði þótt
styrkja framburð ungmennanna að
þeir voru grunaðir um aðild að
stórum smyglhring sem Geirfinnur
á að hafa tengst. Skaðabótamál
spannst út af gæsluvarðhaldsvist
þeirra og voru fjórmenningunum
dæmdar í kringum 200 þúsund
krónur hverjum í bætur auk vaxta.
Þessi mistök rannsóknarmann-
anna þóttu stórfelld og ófyrirgefan-
leg sem varð til þess að þrýstingur á
þá jókst til muna. Nú þurftu þeir að
bæta fýrir mistökin með því að
sýna skjótan árangur.
í ágúst 1976 var þýskur rann-
sóknarlögregluforingi á eftirlaun-
um, Karl Schutz, fenginn til að
stjórna rannsókninni. Hans hlut-
verk var ekki síst að koma málinu
heim og saman, reyna að sjá í gegn-
um misvísandi framburð og játn-
ingar í allar áttir. Eftir að Schutz
tók við stjórnvölinum var Guðjón
Skarphéðinsson handtekinn
vegna Geirfinnsmálsins. Hann ját-
aði aðild sína og lýsti atburðum. í
janúar 1977 lauk rannsókn undir
stjórn Þjóðverjans eftir sviðsetn-
ingu atburða við Dráttarbrautina í
Keflavík. f mars nefndi Sævar nýtt
vitni til sögunnar í Guðmundar-
málinu en tók framburð sinn aftur í
heild fyrir dómi undir lok mánað-
arins, enda hélt hann því fram að
játningarnar hefðu verið knúðar
fram með harðræði. Það sama
gerðu Tryggvi og Kristján. Erla
gekkst heldur ekki við fyrri fram-
burði sínum og sagðist ekkert
kannast við afdrif Geirfinns og
Guðmundar. Guðjón einn dró ekki
sinn framburð til baka.
Fram fór rannsókn á meintu
harðræði við yfirheyrslur að kröfú
verjanda Sævars, Jóns Oddsson-
ar. Enginn var sakfelldur en í dómi
Hæstaréttar er einn af yfirmönnum
Síðumúlafangelsisins ávíttur. Þá er
talað um í dómnum að ekki hafi
alltaf verið beitt réttum rannsókn-
araðferðum og sérstaklega tilgreint
að stundum hafi yfirheyrslur staðið
lengur en lögboðið sex tíma há-
mark. Þá hafi verjendur ekki verið
tiltækir í öllum tilvikum sem rétt
hefði verið að þeir væru viðstaddir.
Niðurstaða rannsóknarinnar var
sú að játningar lágu fyrir sem voru
misvísandi og í flestum tilvikum
dregnar til baka. Sögurnar voru
margar og lágu í ótal áttir. Rann-
sóknarmenn töldu sig hins vegár
sjá þráð í gegnum þær allar sem
sýndu fram á sekt. Engin áþreifan-
leg gögn lágu fyrir til að styðja þá
niðurstöðu. Hvorki lík, morðvopn
né annað. Blóðblettir höfðu fundist
á nokkrum stöðum sem gátu hugs-
anlega verið úr hinum látnu án þess
að nokkuð hafi verið hægt að full-
yrða um það. Hlutverk dómstóla
var því að leggja mat á gildi játning-
anna og þann þráð sem rannsókn-
armennirnir fullyrtu að tengdu
þær.
Dæmt var í Geirfinns- og Guð-
mundarmálunum í sakadómi 19.
desember 1977 og voru þá kveðnir
upp þyngstu dómar aldarinnar.
Niðurstaða dómsins var sú að Sæv-
ar og Kristján Viðar skyldu sitja
ævilangt í fangelsi, Tryggvi Rúnar í
x6 ár, Guðjón Skarphéðinsson í 12
ár, Erla Bolladóttir í 3 ár og Albert
Klahn í 15 mánuði.
í febrúar 1980 kvað Hæstaréttur
svo upp sinn úrskurð. Það kom í
hlut hæstaréttardómaranna Björns
Sveinbjörnssonar, Ármanns
Snævarr, Benedikts Sigurjóns-
sonar, Loga EinarssonarogÞórs
Vilhjálmssonar að leggja mat á
rannsóknarniðurstöðurnar.
Þeir milduðu dómana yfir Sævari
og Kristjáni Viðari þannig að sá
fyrrnefndi fékk 17 ára fangelsi en sá
síðarnefndi 16 ára. Dómurinn yfir
Tryggva Rúnari var styttur í 13 ár,
Guðjóni í 10 ár og Alberti Klahn í 12
mánuði. Hann var hins vegar stað-
festur yfir Erlu Bolladóttur.
I forsendum dóms Hæstaréttar
segir að ekki sé mark takandi á því
að sakborningar hafi dregið fram-
burð sinn og játningar til baka.
Sakborningarnir lýsa
yfir sakleysi sínu
Þorsteinn Antonsson, rithöf-
undur, tók saman yfirgripsmikla
bók um Geirfinnsmálið sem gefin
var úr árið 1991, Áminntur um
sannsögli. Þar lætur hann að því
liggja að saklaust fólk hafi verið
dæmt fyrir tvö manndráp. Við lest-
Dr. Gísli Guðjónsson er yfir-
réttarsálfræðingur hjá University of
London og hefur kannað fleiri en
þrjú hundruð sakamál þar sem
ástæða hefur þótt til að kanna
sannleiksgildi játninga sakborn-
inga. Lögfræðingur, sem var að
rannsaka Guildford-málið, fékk
hann til að skoða játningarnar sem
lágu til grundvallar dóminum yfir
sakborningunum. I framhaldi af
því að Gísli lagði fram niðurstöður
sínar var málið tekið upp að nýju
sem síðan leiddi til sakaruppgjafar.
Um svipað leyti fékkst hann einnig
við annað umtalað mál kennt við
sexmenningana í Birmingham en
þeir fengu einnig gefnar upp sakir.
„Ég byrjaði að vinna í Guildford-
málinu 1985,“ sagði Gísli í samtali
við eintak. „Helsta vandamálið til
að byrja með var að fá sérfræðinga
til að vinna í málinu því flestir
töldu þetta fólk sekt en síðan vann
ég með geðlækni til að komast inn í
það. Besta leiðin var að kynna sér
játningar Carole Richardson en
við töluðum samt við alla sakborn-
ingana. í ljós kom að ýmislegt í
rannsókn málsins var ekki rétt og
við töldum að ekki væri hægt að
taka mark á framburði hennar.
Innanríkisráðherrann fékk skýrsl-
una okkar og þá var málið opnað
aftur.“
Er algengt að fólk sé dæmt eftir
röngum játningum?
„Það eru mál inni á milli þar sem
menn eru dæmdir eftir játningum
sem geta ekki staðist en þau eru fá í
samanburði við allan þann fjölda
sakamála sem rannsökuð eru. En
það er heldur varla hægt að tala um
að játningar séu rannsakaðar neins
staðar í heiminum jafix skipulega
og hér í Bretlandi, enda þarf mjög
sérhæfða þekkingu til að vinna að
svona málum. Maður verður að
taka hvert mál fyrir sig því þau eru
jafn margbreytileg og þau eru
mörg. Og það er ekki hægt að segja
að það sé neitt mynstur."
Verðurðu oft var við að játning-
ar séu knúnar fram með harðræði,
eins og í Guildford-málinu?
í flestum tilfellum vinnur lög-
reglan vel og eðlilega að rannsókn
mála. En dæmin eru til. í einu máli
sem ég rannsakaði játaði maður á
sig tvö morð sem hann framdi ekki.
Ástæðan fyrir játningunni var sú að
lögreglan taldi honum trú um að
hann yrði hvort eð er sakfelldur en
ef hann játaði þá myndi hann af-
plána dóminn á sjúkrahúsi en ekki í
fangelsi. Lögreglan hafði spilað á
sjúldegan ótta hans við fangelsi.“
Getur löng gæsluvarðhaldsvist
orðið til þess að menn játi á sig
sakir til að losna?
„Já, í sumum tilfellum hefur
komið fram að menn hafa játað á
sig glæpi til að losna úr gæsluvarð-
haldi og stundum er það eina
ástæðan.“
Værirðu tilbúinn til að skoða
Geirfinns- og Guðmundarmálin
ef til þín yrði leitað?
„Ég myndi engu lofa og veit ekki
hvort ég hefði áhuga á því. Svona
mál eru flókin og geta tekið marga
mánuði og það er enn erfiðara að
taka upp tuttugu ára gömul mál.“
0
Dr. Gísli Guðjónsson
„/sumum tilfellum hefur komið fram að menn hafa játað á sig
glæpi til að losna úr gæsluvarðhaldi og stundum er það eina
ástæðan. “
Viðar Víkingsson kvikmyndagerðarmaður
Opin und í þjóðarvitundinni
Viðar Víkingsson, kvikmynda-
gerðarmaður, hefur unnið að kvik-
myndahandriti sem hann byggir á
Geirfinnsmálinu og hefur því
kynnnt sér málsgögnin ítarlega.
Finnst þér einhver samsvörun
milli Guildford-málsins og Geir-
finns- og Guðmundarmálanna
eftir að hafa séð kvikmyndina í
nafni föðurins?
„Já, fyrsta hálftíma myndarinnar
svipar málunum mjög saman en
eftir það er farið að fjalla meira um
ástandið í Bretlandi. I London ger-
ist mjög óhugnanlegur atburður og
almenningur krefst þess að lögregl-
an finni sökudólga með hraði. Lög-
reglan telur sig finna þá í hópi
smákrimma og heldur þeim I
ströngum yfirheyrslum án lög-
fræðiaðstoðar. Þannig tekst að
knýja fram játningu sem er algengt
undir svona miklu álagi. Þetta er
mjög svipað Geirfinnsmálinu. Svo
er athyglisvert að löggan var ekki
dæmd fyrir harðræði hér frekar en í
Bretlandi.
Frænka Gerrys Conlon, Annie
McGuire, er hliðstæða við að
furðulegasta fólk var dregið inn í
Geirfinnsmálið hér á landi, eins og
dæmin um Klúbbsmennina sýnir.
Paranoian var slík að fólk tók allt
trúanlegt.
I báðum tilvikum voru engin
áþreifanleg sönnunargögn en rann-
sóknarmennirnir hjökkuðu á játn-
ingunum."
Var réttlætanlegt að dæma eftir
þessum játningum að þínu mati?
„Nei, en á þessum tíma var rétt-
arkerfið á íslandi mjög vanþróað. í
flestum fylkjum Bandaríkjanna er
sönnunarbyrðin mjög þung til að
hægt sé að dæma fólk fyrir svona
alvarlega glæpi og það er óhugsandi
að þau hefðu verið dæmd í Banda-
ríkjunum. „
Var saklaust fólk dæmt?
„Nú veit ég ekki meira en aðrir.
En ég á mjög erfitt með að trúa að
rannsóknarmennirnir hafi fundið
VlÐAR VÍKINGSSON
„Ég á mjög erfitt með að trúa
að rannsóknarmennirnir hafi
fundið sökudólgana í Geirfinns-
málinu og tel næstum útilokað
að sakborningarnir hafi komið
nálægt því. “
sökudólgana í Geirfinnsmálinu og
tel næstum útilokað að sakborn-
ingarnir hafi komið nálægt því. Það
voru fleiri vísbendingar í Guð-
mundarmálinu sem gáfu tilefni til
rannsóknar en það var líka rnargt
undarlegt í því, eins og Geirfmns-
málinu. Margt misvísandi í fram-
burðinum eins og með bílana sem
notaðir voru. Rannsóknarnxenn-
irnir töldu þetta fólk sekt um eitt-
hvað og því alveg eins líklegt að það
hefði gert eitthvað annað og spyrtu
málin saman.“
Finnst þér ástæða til að taka
málið upp að nýju?
„Nú skortir mig lögfræðilega
þekkingu en ég tel rétt að það fari
fram umræða. Þetta er óleyst mál
sem er eins og opin und í þjóðarvit-
undinni á sama hátt og morðið á
Kennedy í Bandaríkjunum. Menn
vildu gleyma Geirfinnsmálinu eftir
að dómur féll en það er kominn
tími til að ræða það aftur. Það er
kannski erfitt fýrir aðstandendur
hér í fámenninu en í Bandaríkjun-
um búa flestir í borgum á stærð við
Reykjavík og þar er ekki þessi við-
kvæmni.“ 0
Þorsteinn Antonsson rithöfundur
Dæmt af fuílkomnum
vanefnum
Þorsteinn Antonsson, rithöf-
undur, skrifaði bók um Geirfinns-
og Guðmundarmálin sem gefm
var úr árið 1991, Áminntur um
sannsögli. Þar gagnrýnir hann
málatilbúnað ákæruvaldsins
harkalega.
Er að þínu mati samsvörun
milli málatilbúnaðar í Guild-
fordmálinu og Geirfinns- og
Guðmundarmálunum?
„Já, það er ótvírætt í báðum til-
vikum að játningar fengust með
vafasömum hætti. I báðum mál-
unum er um reynslulítið fólk að
ræða sem er mikið til utangátta
gagnvart öllu því sem fýrir það er
lagt nxeðan á rannsókninni stend-
ur. Ég tel ekki nokkurn vafa leika
á því að réttarsálfræðingar kæm-
ust að sömu niðurstöðu í Geir-
finnsmálinu og Guildford-mál-
inu. Það er nánast eins og
kennslubókardæmi um hvernig
fólk getur játað á sig nánast hvað
sem er.“
Var réttlætanlegt að dæma eft-
ir þessum játningum að þínu
mati?
„Ég er leikmaður í fræðunum
en eftir að hafa skoðað málsskjöl
og annað það sem komið hefur
fram opinberlega í þessum mál-
um tel ég að dæmt hafi verið af
fullkomnum vanefnum og lítil
ástæða til að leggja á sakborninga
þunga dóma.“
Var saklaust fólk dæmt?
„Ég get ekki svarað því af eða á
og get ekki fullkomlega hreinsað
þessa menn. En það er mitt per-
ónulega álit að líkindin séu afar
lítil á því að nokkur þeirra sem
dæmdir voru í Geirfinns- og Guð-
mundarmálunum hafi gerst sekir
um mannsmorð. Auðvitað get ég
ekki fullyrt það fullkomlega. En
hvað sem segja má um sekt þeirra
eða sakleysi er málatilbúnaðurinn
alls óhæfur og öll meðferð máls-
ins í það heila tekið.“
Finnst þér ástæða til að taka
Þorsteinn Antonsson
„Ég tel að bæði sakborning-
arnir sem einstaklingar og
þjóðfélagið sjálft eigi það inni
að þessi mál verði endurskoð-
uð og ekkert til sparað til þess
að komast að þvíhvað raun-
verulega gerðist.
málið upp að nýju?
„Ég tel að bæði sakborningarnir
sem einstaklingar og þjóðfélagið
sjálft eigi það inni að þessi mál
verði endurskoðuð og ekkert til
sparað til þess að komast að því
hvað raunverulega gerðist. Þá er
ég enn að tala um sjálfa málsrann-
sóknina og þær aðferðir sem not-
aðar voru. Ég varð var við það
þegar ég var að vinna að bók
minni að það er grunnt á blygð-
unartilfinningu vegna þessa tíma-
bils og þessara mála enn í dag. Ég
ræddi við marga formlega og
óformlega og varð var við að
miklu fleiri voru á því að þarna
hafi saklaust fólk verið dæmt en
jafnframt að það hefði ekkert ver-
ið hægt að gera annað eins og á
stóð en að dæma það - sópa burtu
ruslinu og þeim lökustu með.
Þetta hafi verið úrhrök en að öll-
um h'kindum ekki verið sek. Það
er heldur lélegt fyrir eina þjóð að
búa við þetta þegar tímar líða.
Ég vona því að þetta mál verði
tekið upp aftur en ég veit ekki
hvort af því verður." O
30
FIMMTUDAGUR 10. MARS 1994