Lesbók Morgunblaðsins - 21.05.2005, Qupperneq 6

6 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 21. maí 2005
Það mælti mín móðir
að mér skyldi kaupa
fley og fagrar árar,
fara á brott með víkingum,
standa upp í stafni
stýra dýrum knerri,
halda svo til hafnar,
höggva mann og annan.
E
kki vitum við hvort Eg-
ill Skallagrímsson orti
þessa vísu eða höfund-
ur Egils sögu. En hún
er þó að minnsta kosti
meira en 750 ára göm-
ul, og talar þó til okk-
ar fyrirhafnarlaust á
tæru og auðskildu máli.
Síðastliðin fimm ár hefur verið lesið úr
Íslenskri Hómilíubók við almenna guðsþjón-
ustu í Þingvallakirkju við sólarupprás á
páskadag. Bókin er frá 12. öld, og þykir
ekki tiltökumál að lesa úr henni fyrir al-
menning á okkar dögum. Um þessa bók
segir sr. Sigurbjörn Einars-
son í inngangi Til kynningar:
„Á frumskeiði íslenskrar
kristni hefur kirkjan átt
menn, sem af einbeitni og frábærum næm-
leik á þokka og mátt tungunnar hafa tamið
hana við að tjá og túlka þá nýju hugsun og
ryðja braut þeirri nýju menningu, sem var
að nema landið. Þeir þurftu að smíða mörg
nýyrði, sem enn prýða íslenskt mál. Þeir
kynntust stíltöfrum hjá latneskum höfund-
um og trúðu íslenskunni til þess að geta
borið sig eins tiginmannlega og latína. Þeir
lutu hugsjón, sem kemur fram í [fyrstu mál-
fræðiritgerðinni]: „Leiti eftir sem vandleg-
ast … hversu fegurst er talað.““ (Íslensk
Hómilíubók, XII.)
Gleymskan týnir orðum
Þegar á 12. öld birtist íslensk tunga sem
fullmótað ritmál, enda segir Jón Helgason
að óvíða flói „lindir íslenzks máls tærari en í
þessari gömlu bók“. Þar er málfar auðugt
og víða frumlega að orði komist og óspart
beitt táknrænu myndmáli. Örstutt dæmi:
„Tvo vængi skulum vér fá oss til heimfar-
ar með Guði: Vér skulum unna honum og
virða hann framar en sjálf oss. Hinn er ann-
ar vængur, að hvert vort skal unna öðru
sem sjálfu sér. Engi má hefjast langt frá
jörðunni með einn væng. Af því skulum vér
unna bæði Guði og mönnum.“ (Íslensk
Hómilíubók, 26.)
Af þessum tveimur dæmum má sjá ein-
falda barnslega tjáningu og snjallt myndmál
til að boða fagnaðarerindi kærleikans, en
jafnframt þann einstæða styrk íslenskrar
tungu sem fólginn er í óslitnu samhengi frá
árdögum þjóðarinnar. Vita menn um aðrar
þjóðir þar sem unnt er að lesa 800 ára
gamla texta óbreytta fyrir nútímamenn, án
athugasemda eða skýringa?
En þrátt fyrir samhengið hefur tungan að
sjálfsögðu tekið breytingum. Framburður
hefur breyst mikið. Orðaforði hefur sömu-
leiðis breyst með breyttum tímum og að-
stæðum. Gleymskan týnir orðum og torveld-
ar skilning. Þeir kristnu menn sem öguðu
tunguna til nýrrar menningar gleymdu
smám saman fornri heimsmynd ásatrúar-
manna. Sú var ástæðan er knúði Snorra
Sturluson til að setja saman Eddu: á fyrri
hluta 13. aldar fann hann að menn voru
farnir að tapa skilningi á grundvelli skáld-
skaparmálsins. Um leið og hann fræddi
menn um bragarhætti, myndmál, og þar
einkum kenningar, þá skilaði hann heims-
mynd norrænnar goðafræði, ekki aðeins til
samtíðar sinnar, heldur allar götur til okk-
ar. Einnig í því er hinu óslitna samhengi
fyrir að þakka.
Að sumu leyti stöndum við nú frammi
fyrir hliðstæðum vanda, þar sem gjör-
breyttir þjóðfélagshættir hafa týnt þeirri
daglegu iðju sem skapaði almennt myndmál
og orðtök í beinu samhengi við líf fólksins.
Ég heyrði nýlega unga alþingiskonu bjóða
menn velkomna og þakka öllum sem „hafa
lagt árar í bát við undirbúning“. Eldra fólk
hefði trúlega rætt um að leggjast á árar eða
að leggja hönd á plóginn – en kannski er
hvort tveggja, áraburður og plógur í mold,
orðið ungu fólki of framandi til að það sjái
fyrir sér mann með hönd á plógi eða að
draga inn árar að róðri loknum eða við upp-
gjöf. Svo ekki sé minnst á tögl og hagldir
sem ég náði að hafa fyrir augum ungur
drengur í sumarvist í sveit, þar sem heyjað
var á engjum og flutt heim á klyfjahestum.
Þetta er stundum nefnt dautt myndmál
þegar upphafleg mynd er í raun horfin og
orðtakið hefur blátt áfram fengið óhlut-
bundna merkingu. Ég hygg að margur segi
hiklaust að koma ár sinni fyrir borð eða
mata krókinn án þess að sjá fyrir sér
nokkra mynd lengur. Auðvitað er skiljan-
legt að fólk flaski á orðtökum sem það hefur
misst lifandi tengsl við og er því í reynd
hætt að skilja. Í því sambandi blasir við sú
nauðsyn að skapa stöðugt nýtt myndmál og
ný orðtök sem tengjast veruleika samtíðar.
Þar er þörf á ötulum og hugmyndaríkum
hugarsmiðum. Og gaman er að heyra nýja
og frumlega myndmálsnotkun. Tiltölulega
ungur maður sagði á fundi að hann vildi
ekki taka að sér forystu í tilteknu máli en
að hann væri alveg til í að „sitja á böggla-
beranum hjá öðrum“. Þetta hafði ég ekki
heyrt áður og fannst laglega að orði komist.
En svo hratt breytast aðstæður í tilveru
okkar, að mér er nær að halda að böggla-
beri á reiðhjóli sé ungu fólki framandi.
Leikum öll á hljóðfærið
Myndmál úr íþróttum er orðið næsta al-
gengt og nægir þar að minna á boltann sem
gengur á milli manna, þótt þeir séu ekki í
boltaleik. Sömuleiðis er stjórnmála- og emb-
ættismönnum tíðrætt um að ákveðið mál
hafi ekki komið „inn á borð hjá þeim“. En
hvorugt orðtakið má kalla frumlegt. Miklu
frumlegra þótti mér þegar tekið var upp á
því að kalla rugl og vitleysu algera „steypu“
en því miður veit ég ekki hver var upphafs-
maður þess.
Það er hins vegar engan veginn nóg þótt
fólk með fræðilega þekkingu á tungunni
geri sér ljósa nauðsyn á gagnvirkum
tengslum samhengis og endurnýjunar, því
tungan á ekki líf sitt undir sérfræðingum,
heldur almennum málnotendum, – og það
erum við öll sem tölum og ritum íslenskt
mál. Tungumálið er hljóðfæri hugans, og á
þetta hljóðfæri leikum við öll. Munurinn er
aftur á móti sá, að þeir sem leika á áþreif-
anlegt hljóðfæri leitast jafnan við að vanda
sig, að ná fram samræmdum hljómum og
þokkafullum laglínum. Á hljóðfæri hugans
leika hins vegar alltof margir án þess að
gera sér grein fyrir hljóðfærinu sjálfu og
áhrifamætti þess. Án þess að gera sér einu
sinni grein fyrir að þeir eru stöðugt að tjá
sig, hugsun sína, tilfinningar, þrá og
drauma, sorg og örvæntingu, með hljóðfæri
sem hljómar fyrir eyrum annarra, hvernig
svo sem sá ómur berst þeim. Án þess að
Hljóðfæri hugans
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
Ómetanlegir dýrgripir Tvö stór bindi Flateyjarbókar og Konungsbók Eddukvæða. „Þeir kristnu menn sem öguðu tunguna til nýrrar menningar gleymdu
smám saman fornri heimsmynd ásatrúarmanna. Sú var ástæðan er knúði Snorra Sturluson til að setja saman Eddu: á fyrri hluta 13. aldar voru menn
farnir að tapa skilningi á grundvelli skáldskaparmálsins.“
Erindi þetta flutti höfundur í málstofu „Ís-
lenska í senn forn og ný“ á ráðstefnu sem
haldin var á vegum Stofnunar Vigdísar Finn-
bogadóttur hinn 14. apríl sl. í tilefni af 75 ára
afmæli Vigdísar.
Eftir Njörð P.
Njarðvík
npn@vortex.is
’Lýsingarorð og sagnorð eru lykill að tilþrifamiklu og myndrænu málfari. Skýrt dæmi um þetta er sögnin að labbasem virðist nánast orðin einráð yfir þá athöfn að setja annan fótinn fram fyrir hinn, að ganga, eins og mín kynslóð
hefur sagt. Menn labba alls staðar, jafnvel á fjöll. Þar með hverfa jafn myndrænar sagnir og ana, arka, eigra, haltra,
rölta, skunda, staulast, stika, strunsa, svo að fáein dæmi séu nefnd. Ég held að flestir geti séð til hvílíkrar fátæktar
í tjáningu slík einhæfni leiðir. Og það vil ég segja við ykkur, að menn labba ekki um „tungunnar bröttu fjöll“.‘