Lesbók Morgunblaðsins - 16.07.2005, Blaðsíða 8
Úr sögu líkneskis In
L
árus Sigurbjörnsson segir svo í
þætti Sigurðar málara, er kom
út í Reykjavík 1954, bls. 25:
„Í sjálfum Ingólfsbæ var eng-
inn sýnilegur vottur þess, að það
var elzta byggt ból á Íslandi. Það
mátti ekki minna vera en að friða Arnarhól og
reisa Ingólfi styttu þar uppi á hólnum, grafa
stalla í hólinn allt frá læknum og hlaða tröppur
úr höggnum steini alla leið upp að styttunni.“
Og Lárus kemur aftur að
þessu máli síðar í þættinum, bls.
82-83, þar sem hann segir:
„Áður hefur verið drepið á
minnisvarða Ingólfs á Arnarhóli, hvernig Sig-
urður hugsaði sér höggmynd reista á hólnum til
minningar um landnám Ingólfs í Reykjavík. Er-
indi um þetta flutti hann í Kveldfélaginu 30. jan.
1863, og var það fyrsta tillaga hans sem horfði til
prýði og þrifnaðar í bænum. Síðar, er málið
komst á almennan umræðugrundvöll, urðu
menn síður en svo ásáttir um hugmynd Sig-
urðar, og þrefið um þúsund ára minningu Ís-
landsbyggðar endaði með steinkórónu konungs
á Alþingishúsinu. Iðnaðarmenn reistu loks
höggmyndina, en það var ekki víkingur með blys
í hendi, eins og Sigurður hafði hugsað sér, og allt
mannvirkið var minna um sig, því að Sigurður
hafði hugsað sér allan hólinn stallaðan með
breiðum þrepum frá sjávarmáli og upp úr, en
blysið efst, innsiglingarviti fyrir Reykjavík.
Kveikt var á fyrsta vita á Íslandi 15 árum síðar.“
Þess má geta hér til fróðleiks, að menn sigla
nú inn til Reykjavíkur eftir ljósi í turni Sjó-
mannaskólans, og er það vissulega vel til fundið.
Lárus Sigurbjörnsson segir að lokum, á bls.
92-93, er hann ræðir síðustu fundi Kveldfélags-
ins, að Sigurður Guðmundsson hafi fallið frá
fyrri hugmynd sinni um Ingólfsvarða, „og er
hún þó spursmálslaust réttust“, en vildi í stað
þess safna fé til að koma upp húsi fyrir Forn-
gripasafnið.
Svo vill til, að Einar Jónsson fæddist sama ár
og Sigurður málari dó, 1874, svo að þeir náðu
eðlilega aldrei saman um þetta mál. En hug-
mynd Sigurðar um mynd Ingólfs Arnarsonar
hefur lifað áfram og eins er víst, að Einar hafi
snemma hugleitt gerð slíkrar myndar og þá
sennilega rætt hana við nána vini sína. Einn
þeirra var faðir minn Guðmundur Finnbogason,
er sagðist í útvarpsræðu, er hann flutti um Ein-
ar Jónsson myndhöggvara á sjötugsafmæli hans
11. maí 1944, hafa „þekkt hann síðan árið 1892,
er ég kom í skóla og hann var hér í Reykjavík að
undirbúa utanför sína, en mest síðan 1896, er ég
kom til háskólans í Kaupmannahöfn.“
Í minningum Einars, er komu út í Reykjavík
1944, víkur hann m.a. að tveimur myndum, er
honum var snemma falið að gera, hinni fyrri
mynd Jónasar Hallgrímssonar, en segir svo:
„Önnur myndin var minnismerki Ingólfs Arn-
arsonar. Það var gefið landinu af Iðnaðarmanna-
félaginu, og munu nokkrir fornkunningjar mínir
hafa verið hvatamenn þess, að það var pantað
hjá mér eftir mynd þeirri, er ég hafði áður gert í
Róm.“
Á fótstalli þeirrar myndar, er Einar gaf á sín-
um tíma Guðmundi föður mínum og nú er í
minni vörzlu, stendur: Einar Jónsson 1902,
Roma.
Við þetta hvarflar ósjálfrátt að manni, að Guð-
mundur hafi hvatt Einar, er hann bjóst til Róm-
arferðar, til að gera mynd, eða að minnsta kosti
drög að mynd af Ingólfi Arnarsyni. Hvað sem
um það er, gerðist Guðmundur sérstakur tals-
maður þessa máls í rækilegri grein um Ingólf
Arnarson í Skírni 1906, er hann hóf á þessa leið:
„Vér ætlum að reisa mynd af Ingólfi Arn-
arsyni. Samskot til þess eru hafin. Iðn-
aðarmannafélagið og nokkrir einstakir menn
hafa þegar riðið á vaðið með sannri rausn og
höfðingsskap. Þar sem svo vel er farið af stað,
má vona, að framhaldið verði gott og þess verði
ekki langt að bíða, að hér á Arnarhóli rísi fögur
mynd af fyrsta landnámsmanni Íslands og frum-
byggja þessa bæjar.
Ég lít svo á sem þessi hreyfing sé aðeins eitt
af mörgum gleðilegum táknum þess, að þjóð vor
er að vakna til vitundar um afl sitt og skyldur við
sjálfa sig, táknum þess, að nýr dagur er að renna
upp.“
Þegar Guðmundur Finnbogason hefur í
Skírnisgrein sinni 1906 rakið það, sem hin fornu
heimildarrit segja frá Ingólfi Arnarsyni og hin-
um fyrsta fundi og landnámi Íslands og metið
þær frásagnir, bregður hann á hugleiðingu um
Ingólf og hvers konar maður hann var, og fer
hér á eftir síðari hluti greinar Guðmundar.
„En hvað má nú að réttu ráða af þessu, sem
heimildirnar segja oss um Ingólf?
Heimildirnar eru fámálugar, þær segja oss að
eins helztu æviatriði hans, herma nokkur orð,
sem hann hefir sagt, nokkur verk, sem hann hef-
ir unnið. Þær hafa að eins gefið oss örfáa drætti í
mynd hans, hinum verðum vér sjálfir að bæta
við. Engin von er til þess, að vér fáum nokkurn
tíma betri heimildir um hann en þær, sem þegar
eru komnar, og vér verðum því að nota þær, sem
vér höfum, svo vel sem unnt er. Ánægjulegt er
það, að allt, sem frá Ingólfi er sagt, bendir í
sömu áttina, bendir til þess, að hann hafi verið
göfugur maður. Allar athafnir hans eru sönnum
höfðingja samboðnar. Vér höfum engar sögur,
er bregði hinum minnsta skugga á þá eiginleika
hans, sem sagan sýnir eða bendir til. Þess vegna
höfum vér nú rétt til að hugsa oss hann svo
ágætan mann sem vér óskum. Í huga vorum
verður mynd hans að hafa alla þá drætti, sem
sagan gefur oss, og þeir, sem vér bætum við frá
eigin brjósti, verða að vera í samræmi við þá. Að
öðru leyti er hverjum frjálst að hugsa sér hann
eins og honum er geðfelldast.
Lítum svo á heimildirnar. Ingólfur hefir ef-
laust verið af góðum ættum. Flóamannasaga
segir, að Örn faðir hans hafi ráðið fyrir Firða-
fylki, og þótt það sé ef til vill orðum aukið, þá
hefir hann eflaust verið auðugur maður, er hann
gat útbúið son sinn í hernað, og hins vegar
mundu varla synir Atla jarls hafa gert félag við
þá fóstbræður og viljað mægjast við Ingólf, ef
ættin hefði verið smá. Ágæti ættarinnar kemur
og fram hjá niðjunum, og þarf ekki annað en
minna á Þorkel mána lögsögumann, sem sög-
urnar bera djúpa lotningu fyrir, en hann var
sonarsonur Ingólfs.
Ingólfur gerist fóstbróðir Leifs, frænda síns.
Margt verður naumast af því ráðið. Á þeim tím-
um var algengt, að menn af líkum stigum, sem
ólust upp saman og vel féll á með, gengju í fóst-
bræðralag. En aðalundirrót fóstbræðralagsins
var að jafnaði sterk og heit vinátta; venjulega
munu þeir einir hafa gerzt fóstbræður, sem voru
svo að skapi farnir, að þeir gátu bundið sterka
vináttu við aðra menn. Einrænir menn og eig-
ingjarnir hafa varla bundizt slíkum félagsskap,
heldur hinir, sem fúsir voru á að taka þátt í kjör-
um annarra og bera að sínum hlut ábyrgð á þeim
og afleiðingum þeirra. Og einn af þeim mönnum
virðist Ingólfur hafa verið. Allt bendir á, að fóst-
bræðralag þeirra Ingólfs og Leifs hafi verið hið
bezta. Þó hafa þeir verið ólíkir einmitt í því, sem
hvað mest greinir einn manninn frá öðrum og
veldur löngum sundurþykkju, en það er lífsskoð-
unin. Ingólfur er einlægur trúmaður, en Leifur
vill ekki blóta. Þetta bregður fögru ljósi yfir vin-
áttu þeirra, það sýnir, að hún hefir staðið djúpt.
Ingólfur er enginn ofstækismaður. Hann er
gæddur þeirri mannúð, sem viðurkennir rétt
annarra manna til að ráða skoðunum sjálfra sín í
trúarefnum, ekki fyrir þá sök, að hann telji allar
lífsskoðanir jafngóðar, það sýna orð hans, er
hann sá Leif dauðan: „sé ek svá hverjum verða,
ef eigi vill blóta,“ heldur vegna hins, að hver
verður með sjálfum sér að fara.
Annað dæmi um mannúð Ingólfs er það, að
hann gefur Vífli þræli sínum frelsi. Hann hefir
kunnað að meta mannkosti jafnt fyrir því, hvort
þeir fundust hjá þræl eða frjálsum manni. Stétt-
armismunurinn blindar hann ekki. Og þó er auð-
fundið á orðum hans, að hann lítur niður á
þrælastéttina: „Lítið lagðist hér fyrir góðan
dreng, er þrælar skyldu at bana verða.“
Í veizlunni með Atlasonum sjáum vér gætni
Ingólfs og hve vel hann kann að stilla orðum sín-
um. Hann lætur Hallstein fyrst strengja heit;
hann vill sjá, í hvaða streng hann taki. Svo tekur
hann sjálfur til máls: „Þess strengi ek heit, at
skipta við engan mann erfð, nema við Leif.“ Orð-
in eru vel hugsuð. Þeir Ingólfur og Leifur voru
fóstbræður og þetta var því ekki annað en frek-
ari staðfesting vináttu þeirra og fóstbræðralags,
sem Atlasonum var kunnugt um, en um leið
segja orðin Atlasonum óbeinlínis, að Ingólfur
geti ekki mægzt við þá. En þessi tilkynning er
laus við alla áreitni, hún er að eins afleiðing af
fögru fóstbræðralagi þeirra Leifs.
En skýrasta lyndiseinkenni Ingólfs er trú-
rækni hans. Hann hefir óbilandi trú á æðri
stjórn. Áður en hann flyzt búferlum til Íslands,
leitar hann frétta um forlög sín hjá guðunum.
Hann efast ekki um handleiðslu þeirra, og þegar
hann sér Ísland, skýtur hann öruggur öndveg-
issúlum sínum fyrir borð. Af þeirri stund hefir
Stgr. Thorsteinsson dregið fagra mynd:
Gnoð úr hafi skrautleg skreið,
skein á jökulfjöllin heið,
Ingólfur þá eygði fyrst
Ísland morgungeislum kysst;
öndvegis stólpum stafni frá
steyptı́ hann fram í kaldan sjá.
Hetjan prúð í helgum móð
horfði lengi og þögul stóð.
Hvað er þessi helgi móður, sem gagntekur
hann? Er hann ekki tilfinning þess, að nú hefir
hann varpað áhyggjum sínum á hið breiða bak
forsjónarinnar. Hann er öruggur; hann veit, að
guðirnir, sem eiga myndir sínar markaðar á súl-
urnar, muni stýra þeim að landi þar sem honum
sé bezt að búa. Þeirra er að vísa honum á bústað-
inn, hans er að gera garðinn frægan. Hann þarf
ekki að kvíða fyrir kvölinni, sem valinu fylgir,
hann þarf ekki að vera á tveim áttum um það,
hvar land skuli nema. Hann á ekkert val, hann
hlýðir, og sú hlýðni er honum ljúf. Þetta er á öll-
um öldum einkenni trúmannsins; í því er styrkur
hans fólginn.
Í þrjú ár er Ingólfur að leita að öndvegissúlum
sínum. Hann er ekki óþolinmóður, hann veit, að
þær munu finnast, og þær finnast líka. Eflaust
hefir Ingólfur brosað að orðum Karla þræls síns:
„Til ills fóru vér um góð héruð, er vér skulum
byggja útnes þetta.“ Ingólfur vissi, að guðirnir
sjá lengra fram en mennirnir; hann vissi, að það,
sem í dag er ófrjó urð, má síðar verða gróin
grund, ef mennirnir hlýða vilja guðanna.
Að sögn Landnámu voru öndvegissúlur Ing-
ólfs enn til í Reykjavík, þegar Landnáma var rit-
uð, eða um árið 1200. Um öndvegissúlurnar hefir
verið sagt, að engin dæmi væru til að hlut ræki
sömu leið og þær hafa farið, og ekki þekki ég
neitt yndislegra ævintýr en þetta, að höf-
uðstaður landsins skyldi einmitt rísa þar sem
þær bar að landi.
Það, sem nú hefir verið tekið fram, gefur að
vísu nokkra bendingu um það, hvernig Ingólfur
hefir verið, en til fulls skiljum vér hann fyrst,
þegar vér gætum þess, hvaða spor hann hefir
sett í sögu mannkynsins. Allir óska sér að
eiga þegar aldir renna
eitthvert spor við tímans sjá,
eins og skáldið kveður. Og það eru þessi spor,
sem kveða upp dóminn yfir hverjum manni.
Mönnum má skipta í tvo flokka: þá sem ganga á
undan, og þá, sem feta í spor þeirra, þá sem
skapa dæmin, og þá, sem gera eftir dæmum
þeirra. Mannkynssagan er sagan um for-
göngumenn og sporgöngumenn þeirra. Án for-
göngumanna kæmist mannkynið hvergi úr spor-
um. Allt er í sjálfheldu þangað til einhver ríður á
vaðið. Ingólfur er forgöngumaður, það greinir
hann frá þeim, sem Ísland fundu á undan hon-
um, ekki síður en frá hinum, sem komu á eftir,
þegar hann hafði numið hér land. Munkarnir
írsku flýja hingað undan árásum víkinga og flýja
héðan aftur, af því að þeir „vilja ekki vera hér við
heiðna menn“. Þeir eru ekki forgöngumenn,
heldur flóttamenn, þess vegna hafa þeir enga
sögu skapað á landi hér. Bækur þeirra, bjöllur
og baglar eru týndar og tröllum gefnar. Nadd-
oddur og Garðar eru ekki forgöngumenn; ofviðr-
ið hrekur þá úr leið hingað til lands. Þeir lofuðu
mjög landið, en það er sitt hvað að lofa landið og
að byggja landið. Flóki er ekki forgöngumaður.
Að vísu virðist hann hafa ætlað að nema hér
land, en hann brestur fyrirhyggju og þolgæði
þegar á reynir. Þess vegna snýr hann aftur og
lætur illa yfir landinu: „Árinni kennir illur ræð-
ari.“ En var þá ekki Náttfari forgöngumaður og
fyrsti landnámsmaður Íslands? Hann varð hér
eftir og virðist aldrei hafa farið úr landinu aftur.
Þó hefir enginn orðið til að eigna honum fyrsta
landnám Íslands. Og ástæðan er auðsæ. Honum
var ekki sjálfrátt, að hann settist hér að. Hann
hrekur í land á báti og kemst ekki héðan aftur.
Hann er ekki fremur forgöngumaður en sá sauð-
Líkneski Ingólfs Arnarsonar á Arnarhóli hefur
fastan sess í sjálfsmynd Íslendinga. Finnbogi
Guðmundsson fjallar um aðdraganda þess að
styttan var reist á Arnarhóli og dustar rykið af
aldargamalli hugleiðingu Guðmundar Finn-
bogasonar um persónu Ingólfs.
Eftir Finnboga
Guðmundsson
fyrrverandi
landsbókavörð
Ljósmynd/
Guðmundur
Ingólfsson
’Ingólfur vissi, að guðirnir sjá lengra fram en menn-irnir; hann vissi, að það, sem í dag er ófrjó urð, má síðar
verða gróin grund, ef mennirnir hlýða vilja guðanna.‘
8 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 16. júlí 2005