Lesbók Morgunblaðsins - 16.07.2005, Blaðsíða 16
16 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 16. júlí 2005
L
ög og reglugerðir um kirkju-
garða fjalla um fleira en ásýnd
og umhverfi, það er að skapa
vinalegt, hlýlegt og huggandi
umhverfi, þau eru ekki síður
rammi utan um hinstu kveðju,
til að hún fari fram á sem virðulegastan hátt.
Gróður, girðingar, dvalarsvæði, stígar og
gönguleiðir eru mikilvægir þættir til að skapa
þetta umhverfi og ná fram þessum áhrifum.
Erfiðustu stundir fólks er þegar einhver náinn
deyr, meðal tilfinninga sem sprettur fram er
þráin til að rækta minninguna fallega. Það er
gert m.a. með uppsetn-
ingu á minnismerki,
plöntun blóma á leiði og
reglulegum heimsóknum í kirkjugarðinn, á há-
tíðar- og á merkisdögum. Sefandi umhverfi og
ró er það sem flestir sækjast eftir þegar þeir
rækta þessa minningu. Lagasetning um kirkju-
garða miðar m.a. að því að skapa þann virðu-
lega ramma sem í mannlegu valdi er til að
skapa jákvæð viðhorf og góðar tilfinningar
gagnvart gengnum kynslóðum.
Reglur fyrri alda
Ákvæði hafa verið um skyldur manna við
kirkjur og kirkjugarða fyrr á tímum eins og eft-
irfarandi ákvæði sýna. Á árinu 1603 var gefin út
fyrirskipun Odds biskups um ýmislegt í kirkju-
málum, þar er eftirfarandi ákvæði. „Prestur og
kirkjubóndi fæði einasta þingamenn meðan
þeir hlaða kirkjugarð ... Biskup, prófastur og
prestur áminni að gera kirkjugarð“1.
Í reglugerð frá 17. júlí 1782 gefið út í Fre-
densborg, varðandi tekjur presta og kirkna,
segir eftirfarandi um skyldur manna við kirkju-
garða. „Kirkjugarð og kirkjuveggi skulu bænd-
ur í sókninni byggja, ásamt því að leggja þak á
kirkjuna á sinn kostnað ...“2
Lög og reglugerðir um kirkjugarða
og ástæður þeirra
Fjórum sinnum hafa verið sett lög um kirkju-
garða. Fyrstu íslensku heillegu lögin um
kirkjugarða og viðhald þeirra eru frá árinu
1901. Síðar komu lög 1932, 1963 og 1993.
Ólafur Ólafsson alþingismaður sagði m.a. að
eldri ákvæði um kirkjugarða, væru bæði sundr-
ung og óskýr. Vandræði í málefnum kirkju-
garða hafa ekki stafað af því að það vantaði lög
um hverjum bæri að kosta kirkjugarð, heldur
af því að það vantaði nægileg og nauðsynleg
ákvæði um, hvernig megi koma í framkvæmd
að þeir, sem kosta eigi kirkjugarð í raun og
veru, geri það og hvernig þeir kæmu verkinu til
framkvæmdar.
Hallgrímur Sveinsson alþingismaður sagði
að ástand kirkjugarðsins í Reykjavík sé ástæða
fyrir þessum lögum, en það hafi lengi verið
slæmt. Þegar koma átti lögum á kirkjugarðinn,
þá rákust stiftsyfirvöld á mikla erfiðleika, þar
sem ákvæði um kirkjugarðamál voru afar göm-
ul og ekki samsvarandi hinum núverandi þörf-
um.3
Kirkjugarðalögin 1901
Lög þessi eru stutt og efnislega eru þau að
mestu leyti um hvernig staðið skuli að ákvarð-
anatöku, framkvæmdum og niðurjöfnun kostn-
aðar hjá sóknarmönnum. Þó eru ákvæði um
girðingar og hlið á kirkjugörðum.
Reglugerð frá 1902
Með vísan til laganna frá 1901, var sett reglu-
gerð 1902. Í reglugerðinni er tekið ítarlegar á
ýmsum málum, er snerta ásýnd og umhverfi
kirkjugarða. Þar kemur m.a. fram að greiður
vegur skuli liggja að kirkjugarði, svo tálmalaust
sé að færa lík til greftrunar. Umráðandi kirkju-
garðs má slá hann, þó með varúð og hlífð-
arsemi, en alls ekki beita hann skepnum né
hleypa þeim þar inn á neinum tíma árs. Grafir í
nýjum kirkjugörðum, og í gömlum þar sem að-
stæður leyfa, skulu teknar í reglulegum röðum,
með beinum og hæfilega breiðum gangstígum
milli raðanna, svo að lík verði borin án þess að
ganga yfir leiði eða skemma legstaði. Á milli
grafanna skal þó eigi vera meira bil en nauðsyn
krefur. Skyldur er sá, sem gröf lætur taka, til
þess að ganga hreinlega frá legstaðnum og
færa burtu grjót og annað, sem komið kann að
hafa upp úr gröfinni, sé það eigi látið ofan í
hana aftur.
Kirkjugarðalögin 1932
Jón Jónsson alþingismaður hafði þetta um
kirkjugarða að segja. „Eins og flestum mun
kunnugt vera, þá eru kirkjugarðar víða illa hirt-
ir og lítt til sóma. Þetta frumvarp á að ráða bót
á þessu efni og tryggja sæmilega umgengni
þeirra samkvæmt ákvæðum, sem þar að lúta.
Jón sagði einnig að kirkjugarðar hafi ekki verið
mikill þjóðarsómi, en með þessu frumvarpi, ef
að lögum verður, er tryggt að þeir verði betur
hirtir.
Sveinbjörn Högnason alþingismaður sagði
þetta: „Ég held mér sé óhætt að fullyrða að
engin þjóð sýni legstöðum framliðinna eins litla
umhirðu og ræktarsemi og við Íslendingar. Það
er kunnara en frá þurfi að segja, hvernig hirð-
ing grafreitanna hér á landi er og hvað þeim er
víða lítill sómi sýndur. Útlendingar, sem hér
ferðast um, telja það einna mest áberandi vott
um hirðuleysi okkar og jafnvel skrælingjahátt.“
Eftirfarandi eru dæmi um ný ákvæði úr lög-
um þessum. Þar segir m.a.: „Að hver kirkju-
garður þjóðkirkjunnar er sjálfseignarstofnun
með sérstakt fjárhald, í umsjón og ábyrgð safn-
aðar undir yfirstjórn biskups. Sóknarnefnd hef-
ur á hendi umsjón og fjárhald kirkjugarðs,
samkvæmt því sem fyrir er mælt í lögum þess-
um.“ Þetta ákvæði í lögunum er nýtt og gerir
eignarhald og ábyrgð kirkjugarða skýrar en áð-
ur. Lagðar eru nokkrar skyldur á sveitarfélög,
eins og t.d.: „Skylt er sveitar- eða bæjarfélagi
því, er liggur innan sóknar, að leggja til ókeypis
hæfilegt kirkjugarðastæði eða grafreit, svo og
hleðslu- eða steypuefni, sand og möl í girðingu,
þó svo, að kvaðir þær, er þegar eru á jörðum og
lóðum, þar sem kirkjugarðar standa, haldist
óbreyttar.“ Einnig segir að sveitarfélög skuli
sjá fyrir nægilegu vatni til vökvunar blóma og
trjágróðurs, úr vatnspípum innan garðs. Þá eru
ýmis ákvæði um skyldur sóknarnefnda og leið-
ishafa, t.d segir: „Sóknarnefndir skulu annast
um, að greftrun sé hagað samkvæmt stað-
festum uppdrætti.“ Þá segir: „Sóknarnefnd er
skylt að annast um, að allar götur og gang-
stígar garðsins séu snyrtilegar og vel við haldið.
Hún skal líka sjá um að garðurinn sé sleginn,
en þó með varúð og að skepnur komist ekki þar
inn.“ Í reglugerð frá 1902 var ákvæði um að
umráðamaður mætti slá með varúð og hlífð-
arsemi, í þessum lögum er það orðin skylda.
Um skyldur leiðishafa segir m. a.: „Hlutaðeig-
endum er skylt að halda við girðingum og leg-
steinum á leiðum. En sé þetta vanrækt, þrátt
fyrir aðvörun sóknarnefndar, er henni heimilt
að slétta yfir legstaðinn og flytja ónýtar eða
óviðeigandi girðingar burt, en setja slíka leg-
steina í skipulega röð á þeim stað í garðinum.“
Ákvæði eru um gróður í kirkjugörðum, þar
segir m.a.: „Sóknarnefndir skulu stuðla að því,
að legstaðir séu smekkvíslega prýddir með
blómplöntum þeim, er best þola veðráttufar
landsins.“ Einnig segir „Skógræktarstjóra
landsins skal skylt að láta sóknarnefndum í té
trjáplöntur til gróðursetningar meðfram girð-
ingum kirkjugarða að innanverðu og meðfram
gangstígum innan garðs. Skulu trjáplöntur
þessar látnar ókeypis.“
Ný reglugerð 1934
Reglugerðin er í 4 köflum. Í fyrsta kafla er
fjallað um kirkjugarða almennt og um rétt
manna til að vera greftraðir þar sem þeir kjósa.
Vígja skal alla grafreiti áður en jarðsett er fyrst
í þá og skal prestur sjá um þá athöfn. Allir graf-
reitir skulu vera vandlega girtir fjárheldri girð-
ingu. Sé grafreitur svo fjarri kirkju að þangað
heyrist ekki líkhringing, skal þar reist líkhús
eða að minnsta kosti klukkustöpull með sæmi-
legum umbúnaði til líkhringingar. Í öðrum
kafla er fjallað um skipulag garðanna; um
stærð göngustíga, uppdrátt og legstaðaskrá.
Þessi ákvæði eru sett skýrar og ákveðnara
fram en í fyrri reglugerð. Þriðji kafli fjallar svo
um umsjón kirkjugarða. En þar segir að sókn-
arnefnd hafi á hendi umsjón kirkjugarða, bæj-
arstjórn eða hreppsnefnd, geta tekið að sér um-
sjón og fjárhald kirkjugarða að fengnu leyfi
réttra stjórnvalda. Að lokum fjallar fjórði kafli
um fjárhag kirkjugarða. Kirkjugarðar eru
sjálfseignarstofnanir með sérstöku fjárhaldi í
umsjá og ábyrgð hlutaðeigandi safnaðar- eða
hrepps- og bæjarfélags, þar sem hrepps- og
bæjarfélag hefur tekið kirkjugarðinn í sína
umsjá.
Kirkjugarðalög 1963
Í greinargerð með frumvarpinu kemur fram að
á þessu tímabili hafi orðið breytingar á skipu-
lagi kirkjugarða, hjá nágrannaþjóðum vorum
og víðar. Auður Auðuns alþingismaður sagði að
frumvarpið miðaði að bættu skipulagi kirkju-
garða og umhirðu, sem víða væri ábótavant,
það svo að tæpast gæti talist vansalaust. Hjálp-
ast þar að óheppilegt skipulag kirkjugarða og
fjárskortur fámennra safnaða, að kirkjugarðar
hafa víða komist í það ófremdarástand, sem
raun ber vitni.4
Meðal nýrra ákvæða í lögum þessum er að
ekki má setja girðingar úr steini, málmi, eða
timbri um einstök leiði eða fjölskyldugrafreiti,
einnig eru grafhýsi í kirkjugörðum bönnuð.
Sett er á stofn Skipulagsnefnd kirkjugarða,
sem hefur yfirumsjón með kirkjugörðum lands-
ins. Nefndin ræður umsjónarmann kirkjugarða
og setur honum starfsreglur, og skal hann vera
sérfróður um gerð og skipulag kirkjugarða.
Þetta þýðir að ákvörðunarvald í málefnum
kirkjugarða er að mestu komið úr höndum
biskups og prófasta, í hendur Skipulagsnefndar
kirkjugarða.
Kirkjugarðalög 1993
Lög um kirkjugarða og líkbrennslu. Lögunum
er ætlað að skerpa línur um hvaða verkefni
kirkjugörðum er ætlað að kosta með kirkju-
garðsgjöldum. Í lögum þessum er verið að sam-
eina gildandi lög um kirkjugarða frá 1963 og lög
um líkbrennslu frá árinu 1915, ásamt því að
endurskoða þau.5 Þær málsgreinar sem lúta
beint að ásýnd og umhverfi kirkjugarða, hald-
ast að miklu leyti óbreyttar eða lítt breyttar úr
lögunum frá 1963. Skipulagsnefnd kirkjugarða
úr lögunum frá 1963, er orðið að Kirkjugarð-
aráði og umsjónarmaður kirkjugarða orðið að
framkvæmdastjóra kirkjugarða. Í lögum þess-
um er hugtakið kirkjugarður skilgreint, þar
segir: „Með kirkjugörðum í lögum þessum er
átt við afmörkuð grafarsvæði kirkjusóknar eða
kirkjusókna sem vígð hafa verið.
Almenn umræða um kirkjugarða
Í þessari samantekt er litið til þess hvernig hin
almenna umræða var í blöðum og bókum á 20.
öldinni, um ástand og hirðu kirkjugarða, til að
fá tilfinningu fyrir tíðarandanum. Einnig var
reynt að sjá hvernig umræðan hefur haft mót-
andi áhrif á lögin á hverjum tíma. Þegar um-
ræðan er skoðuð, þá má sjá breytingar þar á. Í
upphafi var umræðan gjarnan í vandlæting-
artón, vegna lélegra girðinga, vegna lausa-
göngu búfjár og almenns sóðaskapar. Það kom
skýrt fram að kirkjugarðar eru helgir staðir, en
viðhald og ásýnd þeirra var ekki í samræmi við
þá sýn. Þegar tímar liðu, þá fór umræða að vera
meira á faglegu nótunum, þar sem menn með
sérþekkingu koma með ýmsar hugmyndir um
hvernig að málum mætti standa.
Almennt hafa lög og reglugerðir haft mikil
áhrif á hvernig kirkjugarðar hafa þróast og
ekki síst hefur hin almenna umræða einnig haft
mótandi áhrif á lagasetningu um kirkjugarða á
hverjum tíma. Dæmi um sterk áhrif frá lögum,
eru steyptir rammar um einstök leiði, eins og
t.d. algengt er á eldri svæðum í Fossvogs-
kirkjugarði og víðar. Steyptir rammar komu til
sögunnar snemma á 20. öld, en í lögunum 1963
var sett bann við steypingu ramma um einstök
leiði. Eftir þann tíma hafa kirkjugarðar fengið
ásýnd grasigróinna svæða og eru þessi skil
þessara tímabila með mismunandi áferð mjög
greinileg í Fossvogskirkjugarði.
Fjármagn hefur haft áhrif á ásýnd kirkju-
garða, því ljóst er að margir vildu gera eitthvað,
en ekki voru peningar til staðar. Fallega hugs-
uð ákvæði í fyrstu lögum um kirkjugarða, hafa
ekki náð fyllilega takmarki sínu, nema að hluta
m.a. vegna skorts á aurum til framkvæmda.
Menningarástand þjóðar er meðal annars
dæmt eftir því hvaða virðing og hirða kirkju-
görðum er sýnd. Eftir því sem efnahagur þjóð-
arinnar hefur batnað, þá hefur umgengni og
umhirða jafnframt batnað, ásamt því að fólk
hefur orðið upplýstara.
Heimildir
1 Lovsamling for Island, Fjerda binde, bls 669.
2 Alþingisbækur Íslands 1591-1605, bls. 315.
3 Alþingistíðindi 1901, bls. 250-257.
4 Alþingistíðindi 1962, B, bls. 1501.
5 Alþingistíðingi 1992-93, þingskjal 659, bls 3870.
Ásýnd og umhverfi kirkjugarða
– áhrif frá lögum og reglum
Nýlega voru kynntar hugmyndir um útfærslu
á duftgarði við Fossvogskirkjugarð í Reykja-
vík sem marka nokkur tímamót í viðleitni yfir-
valda til að hanna legstæði þannig að svæðið
verði í senn helgur reitur og lystigarður fyrir
almenning. En hvernig skyldi ásýnd kirkju-
garða hafa þróast á Íslandi í gegnum tíðina?
Greinarhöfundur rekur sögu þeirra með tilliti
til laga og reglugerða um þetta efni.
Eftir Karl Guðjónsson
kallig@internet.is
Eftir 1963 Eftir að bannað var með lögum að reisa girðingar umhverfis leiði fengu kirkjugarðar blæ
grasi gróinna svæða.
Suðurgata Steyptir rammar í kringum grafir í kirkjugarðinum við Suðurgötu.
’Í upphafi var umræðan gjarnan í vandlætingartón,vegna lélegra girðinga, vegna lausagöngu búfjár og al-
menns sóðaskapar. Það kom skýrt fram að kirkjugarðar
eru helgir staðir, en viðhald og ásýnd þeirra var ekki í
samræmi við þá sýn. ‘
Höfundur er landslagsarkitekt.