Lesbók Morgunblaðsins - 16.07.2005, Blaðsíða 10
10 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 16. júlí 2005
P
alahnuik er þekktastur fyrir
skáldsöguna Fight Club (Slags-
málaklúbburinn) sem samnefnd
kvikmynd var byggð á. Sagan er
sögð af ungum manni sem stríðir
við svefnleysi (í myndinni leikinn
af Edward Norton) og er þess utan almennt
fremur ósáttur við sína innantómu tilveru,
hannaða af IKEA. Þegar hann hittir Tyler
Durden (Brad Pitt í myndinni)
breytist líf hans hins vegar á
dramatískan hátt, til dæmis
springur íbúðin hans og hann
flytur inn í tæplega vatnshelt hús
í úthverfi og startar þar, í félagi við Tyler, svo-
kölluðum „fight clubs“, eða „slagsmálaklúbb-
um“, en þeir ganga út á að karlmenn fá að (end-
ur)upplifa karlmennsku sína með endalausum
slagsmálum og ásláttum á líkama hver annars
og fá í leiðinni útrás fyrir ýmsar frústrasjónir.
Slagsmálaklúbbarnir þróast síðan út í lauslega
skipulögð skemmdarverk eða bara jafnvel
hryðjuverk í anarkískum stíl. Sagan (og mynd-
in) er því mjög áhugaverð úttekt á karl-
mennsku og (breyttu) hlutverki hennar í nú-
tímasamfélagi, hvort sem við viljum kenna það
hlutverk við kreppu eða eitthvað annað.
En þó karlmennskan sé í fókuspunkti hér þá
hefur Fight Club víðari skírskotanir. Inn í sög-
una blandast líka Marla Singer, stúlka sem
sögumaður hittir í þeim fjölmörgu stuðnings-
hópum sem hann stundar. Fjölmörgu og stuðn-
ingshópum – nei, það er ekki vegna þess að
hann sé veikur, eða vilji styðja einhvern, heldur
er þetta árátta, að sitja fundi hinna dauðvona
og örvæntingarfullu og þykjast vera einn af
þeim. Þessi árátta sýnir þörfina fyrir að gefa
lífinu einhverja merkingu – klisja að sjálfsögðu,
en ein af þeim klisjum sem lifna í verkum Pal-
ahnuik, enda sett í allýkt samhengi.
Stjórnleysið eykst og sögumaður verður
ringlaðri og ringlaðri, og í lokin kemur í ljós að
hann og Tyler eru í raun einn og sami mað-
urinn, að Tyler er persóna sem hann býr til, al-
ter egó, sem gerir það sem sögumanninn lang-
ar að gera en þorir ekki. Enn og aftur erum við
sumsé komin að stöðu nútímamannsins í nú-
tímasamfélagi, siðmenningu, sem er þrúgandi,
enda fjöldaframleidd hönnun sænsku keðj-
unnar IKEA. Klisja, vissulega, en klisja sem
öðlast líf í geggjuðum skáldskap Palahnuiks.
Tilbrigði við stef
Í Fight Club birtast öll helstu einkenni sagna
Palahniuks. Í fyrsta lagi fantasía, eins og hún
er skilgreind sem undirstraumur eða hlið-
arstraumur veruleikans, ekki eitthvað sem
stendur utan hans, heldur eitthvað sem er
órjúfanlegur hluti hans, alltaf dálítið ógnandi
jafnframt því að vera nauðsynlegur þáttur í til-
verunni.
Annað einkenni er „sensationalismi“, ýktir
æsilegir eða tilfinningahlaðnir atburðir með
greinilegum undirtónum þess sem á ensku er
kallað „exploitation“ en íslenskan á enga lýs-
ingu á, en segja má að sá stíll einkennist af því
að eitthvað sé fært sér í nyt, gerður sér matur
úr, á þann hátt að jaðrar við siðleysi. Mark-
miðið er að ganga fram af lesandanum. Slíkt
tengist náið æsingaskrifum hverskyns, og get-
ur verið ægilega skemmtilegt fyrirbæri þegar
vel er á haldið. Þetta er auðvitað sá þáttur sem
verkin eru þekktust fyrir.
Í þriðja lagi fylgir verkum Palahnuik alltaf
hressileg samfélagsúttekt, snörp, ógnandi,
jafnvel árásargjörn og ævinlega blönduð gálga-
húmor af svartasta tagi. Og síðast en ekki síst,
ákveðinn hráleiki, ákveðin óbilgirni, sem fylgir
þessari blöndu og er í grundvallaratriðum
áhættusöm, enda er óhætt að segja að skáld-
verk höfundar séu allmisjöfn að gæðum og mis-
vel heppnuð. Að mínu mati er þetta eitt af því
sem gerir hann sérlega áhugaverðan höfund,
ekki síst fyrir það að hér er á ferðinni mjög
áhugaverð tegund af skáldskap sem kenna
mætti við „kitsch“. Það er einhver skemmti-
legur naífur undirtónn í öllu þessu svartagalls-
sulli skíthæla, kynsukki og undirmálsfólks,
mitt í allri hæðninni er einhver fallegur heið-
arleiki, eða einlægni – þó sú einlægni sé vissu-
lega ávallt meðvituð.
Þessi tilfinning fyrir tóntegund kitsins styrk-
ist mjög við lestur á „ferðabók“ Palahniuks,
Fugitives and Refugies (Strokumenn og flótta-
menn), en þar lýsir hann borginni sem hann bjó
lengst af í, Portland, Oregon. Ef marka má
bókina þá er í þessari borg að finna alla þá und-
arlegu og dásamlegu afkima kitsins og skrýti-
mennskunnar sem gera Bandaríkin að lifandi
landi. Arkitekt sem hefur hannað sjálfhreins-
andi hús, flóðhestasafn og reimleikar af öllu
tagi – öll þessi gleði féll þó í skuggann af jóla-
sveinamótinu og innrásinni í verslunarmiðstöð-
ina. Það er ómögulegt að endursegja lýsingar
Palahniuk og það góða við bókina er að eftir að
hafa lesið hana þarftu ekkert að fara til þess-
arar undarlegu borgar, hún er öll þarna í bók-
inni. Þessi ferðahandbók er ákaflega gott dæmi
um sýn Palahniuk á tilveruna og ómissandi
lesning – eftir að hafa kynnt sér skáldverkin.
Ég get ómögulega mælt með því að fólk byrji á
þessari bók.
Undir blæjunni
Ég mæli hinsvegar með því að lesendur kynni
sér fyrstu skáldsögu höfundar, Invisible
Monsters (Ósýnileg skrýmsli), hið fyrsta, en
hún kom reyndar ekki út fyrr en í kjölfar vin-
sælda Fight Club – handritinu var hafnað í
fyrstu. Hér mætti fara út í vangaveltur um
ólíkan æsiskrifa þröskuld útgefanda þegar
kemur að kynjunum, en ég ætla að sleppa því,
þó ekki nema væri vegna þess að mér finnst
Palahniuk vera einn af fáum rithöfundum sem
tekst að skera sig þvert á allar kynjalínur og
skapa verk sem, þrátt fyrir að anga af karl-
mennskupælingum líkt og Fight Club, falla
ekki í þá gryfju að verða strákabækur, heldur
tala jafnt til allra kynja. Á sama hátt er In-
visible Monsters ekki stelpubók þó hún fjalli
um konu og um kvenleika. Sagan segir frá fyrr-
um ofurmódeli sem vinnur nú fyrir sér sem
fylgdarkona prímadonnu nokkurrar sem kallar
sig prinsessu. Ástæðan fyrir því að hún er fyrr-
um ofurmódel er sú að hún hefur engan neðri-
kjálka, en kjálkinn var skotinn af henni í furðu-
slysi – eða árás. Þó eitthvað hafi verið lappað
upp á neðri hluta andlitsins er konan enn nokk-
uð lemstruð og gengur því ávallt með blæju –
sem þó nær aldrei að fela afskræminguna fylli-
lega og því umgengst fólk hana af varúð og
vandræðagangi. Nema prinsessan. Smátt og
smátt fáum við sögu konunnar sem gengur allt
í haginn vegna fegurðar sinnar, en jafnframt
lesum við um bróður hennar sem er hommi,
fordæmdur af foreldrunum, og virðist á allan
hátt hafa farið mun ver út úr lífinu. Sagan er
snörp og hressileg úttekt á fegurðariðnaðinum,
að hætti höfundar, bráðfyndin og andstyggileg
og dásamlega kitsch, ekki síst hvað varðar
prinsessuna en fljótlega verður ljóst að hún er
að öllu leyti tilbúin, byggð frá grunni, eftir kyn-
skipti. Já, dísin er upphaflega karlmaður, sem
líkt og í einni sögunni í Haunted er ekki raun-
veruleg kona heldur kona hönnuð af karlmanni,
ómögulega fullkomin kona.
Þetta þema sjúks samfélags gengur svo aft-
ur í skáldsögunum Survivor (Sá sem lifði af),
Choke (Köfnun) og Diary (Dagbók), en þar er
fjallað um sértrúarsöfnuð, kynlífsfíkn og lista-
heiminn. Survivor er saga eina eftirlifandi með-
lims sértrúarsöfnuðar sem framdi hópsjálfs-
morð og sem slíkur verður hann frægur og
háður frægðinni. Í Choke er umræðunni um
Sagnaþulur samtímans og ban
Haunted (Draugagangur), nýjasta skáldsaga
Chuck Palahniuk, segir frá hópi fólks sem lok-
ar sig inni í húsi til að skrifa meistaraverkin
sem þau hefur alltaf dreymt um að skrifa. Ef
lesandi hefur lesið önnur verk höfundar er það
gefið mál að fyrir utan draugagang mun mat-
arskortur fljótlega gera vart við sig með til-
heyrandi mannáti – en hvað annað og meira
gæti hann gert úr þessu viðfangsefni? Höf-
undur sem hefur fjallað um neðrikjálkalaust
ofurmódel, slagsmálaklúbba, kynlífsfíkla og
banvænar vögguvísur: hvað getur hann boðið
okkur upp á að þessu sinni?
Eftir Úlfhildi
Dagsdóttur
varulfur@
centrum.is
’… með Palahniuk telég mig hafa fundið höf-
und sem sannar að hið
póstmóderníska boð
(orð) hafi nú holdgervst
í rithöfundi sem getur
jafnt flokkast sem af-
þreying eða hámenning
– eða hvorugt.‘
Reuters
Chuck Palahniuk Verkum hans fylgir alltaf „hressileg samfélagsúttekt, snörp og ógnandi, jafnvel árásargjörn“.