Lesbók Morgunblaðsins

Dagsetning
  • fyrri mánuðurjúlí 2005næsti mánuður
    SuÞrMiFiLa
    262728293012
    3456789
    10111213141516
    17181920212223
    24252627282930
    31123456

Lesbók Morgunblaðsins - 16.07.2005, Blaðsíða 9

Lesbók Morgunblaðsins - 16.07.2005, Blaðsíða 9
ngólfs Arnarsonar ur er forustusauður, sem ofviðrið slítur úr hópn- um og hrekur í skjólið. Enginn gerði það eftir hans dæmum að byggja landið. Þetta skildu fornmenn vel; þess vegna segir Landnáma: „Ingólfr var frægastr allra landnámsmanna, því- at hann kom hér at óbyggðu landi ok byggði fyrstr landit; gerðu þat aðrir landnámsmenn eft- ir hans dæmum.“ Hér er mergurinn málsins. Það er sitt hvað, að finna landið og sjá, að það er byggilegt, og hitt, að verða fyrstur til að byggja það og skapa dæmi, sem aðrir breyta eftir. Til þess þarf eðlisfar forgöngumannsins, sem þorir að fara á undan, hvort sem nokkur vill fylgja eða enginn. Það er einkennilegt, að tveir synir Naddodds og einn sonur Garðars nema hér land síðar, og Flóki bar líka beinin á Íslandi; hann nam land í Skagafirði. Þeir gátu verið sporgöngumenn, en voru ekki fæddir forgöngumenn. Slíkt leggst í ættir. En hvað kom Ingólfi til að yfirgefa óðul sín og nema hér land? Var hann einn af þeim, sem aldr- ei eru ánægðir með hlutskipti sitt, alltaf halda að alls staðar sé betra að vera en á ættjörðinni og þess vegna yfirgefa hana? Eða var hann óeirð- armaður, sem virti hvorki lög né landsrétt og varð því að flýja land? Nei. Sagan sýnir oss vel, hvernig það atvikast. Hann á ekki upptökin að viðskiptum þeim, sem koma honum til að flytja úr landi. Hann á hendur sínar að verja í við- ureigninni við Atlasonu og hann fer úr landi til að halda þá sætt, sem gerð hefir verið. Þá fyrst, þegar atvikin banna honum að búa á ættjörð sinni, leitar hann sér nýrrar. Og hann fer ekki fyrirhyggjulaust að þessu. Hann fer könn- unarferð til landsins, og þegar honum virðist það vel, þá vill hann þar byggja. „Ingólfur var frægastr allra landnámsmanna, þvíat hann kom hér at óbyggðu landi, ok byggði fyrstr landit.“ Hafa menn hugsað það út í æsar, hvað til þess þarf að ráðast í slíkt, alla örðugleik- ana, sem þar er við að stríða. Ég held vér skilj- um það betur, er vér berum aðstöðu Ingólfs saman við aðstöðu vora, sem nú búum hér. Nú þykir mörgum fullillt að búa hér, og fyrir þá sök hafa ýmsir farið úr landi. Nú eru hér þó 80000 manns. Þegar Ingólfur kom hér, var land óbyggt. Vér höfum tekið að erfð það, sem for- feður vorir hafa hugsað, stritað og starfað í full þúsund ár, það, sem Ingólfur og menn hans höfðu með sér, komst fyrir á tveim skipum, og þau hafa varla verið stór. Fyrstu sporin eru svo fræg af því, að þau eru svo þung. Ósjálfrátt bera mennirnir alltaf virð- ingu fyrir áræðinu, aflinu og staðfestunni, því að það eru þeir eiginleikar, sem sigurinn skapar. Ég geri þá ráð fyrir, að Ingólfur Arnarson verði á öllum öldum talinn mikilmenni. Og ég býst við, að háttv. áheyrendur mínir sjái hann nú í huga sér eitthvað svipaðan því, sem Einar Jónsson myndasmiður hefir hugsað sér hann. Hann stendur á Arnarhóli og styðst við öndveg- issúlu sína. Hann er ungur maður, fríður sýnum og höfðinglegur. Í svip hans og viðmóti skín trúnaðartraustið, styrkurinn og stefnufestan. Öruggur horfir hann yfir landið, sem guðirnir hafa vísað honum á, landið, sem nú á að eignast allar vonir hans, alla hans dáð og drengskap. Hann finnur, að hann er forgöngumaður inn í land framtíðarinnar; hann veit, að í spor sín muni margir göfugir menn ganga og að hér byrj- ar saga heillar þjóðar. Hann hefir gróðursett sterkan kvist af kynviði þjóðar sinnar í nýjum jarðvegi og sér hann í huganum vaxa og blómg- ast. Í hillingum hugsjónanna sér hann sögu ís- lenzkrar þjóðar. – Vér stöndum öðruvísi að vígi. Vér getum í skuggsjá endurminninganna litið yfir sögu þjóð- ar vorrar til þessa dags. Margt misjafnt ber þar fyrir augu, en víst er það, að það, sem þjóð vor hefir verið, starfað og þolað á umliðnum öldum, má hún fyrst og fremst þakka eða kenna Ingólfi Arnarsyni. Það var hann, sem fór á undan, það var hann, sem fyrstur byggði þetta land. Aðrir landnámsmenn gerðu það eftir hans dæmum. Á Ingólfs ábyrgð erum vér allir Íslendingar. Eigum vér að blessa hann? Sá hann rétt, þeg- ar honum virtist landið vel, eða var það glapsýn? Hefir hann ginnt oss frá kjötkötlum Noregs út í eyðimörk, eða er Ísland fyrirheitna landið, eina landið, sem gat alið það, sem vér unnum heitast? Þessum spurningum verður hver að svara fyr- ir sig, áður en hann gefur til Ingólfsmynd- arinnar. Ef vér reisum mynd hans, þá táknar hún þökk fyrir það, sem hann gerði; hún táknar, að vér vildum kjósa sjálfum oss til handa eðli hans og einkenni, hún táknar, að Íslendingar viljum vér allir vera. Ég efast ekki um, hvernig svarið verður. Ég veit að flestir finna, að römm er sú taug, er rekka dregur föður túna til. Ég veit líka, að í brjóstum Íslendinga leynist ríkur metnaður. Hann hefir að vísu stundum hægt um sig. Oft hefir útlendur auður og vald kastað á hann köldum skugga. Oft höfum vér gerzt þegnar, þar sem vér áttum að vera herrar, en metnaðurinn lifir samt í glæðunum. Vér höf- um þann metnað, að vilja sjálfir ráða örlögum vorum og hafa þar engum öðrum reikning að lúka en dómi sögunnar sjálfrar. Vér höfum þann metnað að varðveita vígðan eld menningarinnar norður við heimskaut og næstir norðurljós- unum. Og þennan metnað viljum vér sýna í því, að vér varðveitum og höldum í heiðri allt, sem vér eigum bezt í landi og þjóð. Vér viljum taka þar við, sem forfeðurnir hættu, auka arfinn og ávaxta hann. Vér viljum vera landnámsmenn í nýjum skilningi. Í einum skilningi eru allar framfarir landnám. Landrými tilverunnar virðist nálega ótakmark- að – inn á við. Smám saman hafa mennirnir lagt undir sig löndin, numið þau, kastað eign sinni á þau. En þar sem þessu fyrsta landnámi lýkur, tekur við annað nýtt, landnámið inn á við. Það er fólgið í uppgötvun og hagnýtingu þeirra krafta, sem í landinu búa. Smám saman finna vís- indamennirnir fleiri og fleiri lög, sem öfl tilver- unnar hlýða, finna nýjar álfur í heimi kraftarins. Suma leiðir tilviljunin þangað, ófyrirséð atvik hrekja þá að nýju landi – sannindum, sem eng- inn þekkti áður. Öðrum vísar ímyndunaraflið leið, það flýgur fram um stafn í þá átt, sem þeir finna landið, líkt og hrafninn hans Flóka. Og þeir lofa landið, hið nýja svið kraftarins, sem andi þeirra hefir eygt og dvalið við um stund. Á eftir þeim koma svo framtaksmennirnir, sem ríða á vaðið og hagnýta sér hin nýfundnu sannindi. Í þessum skilningi er ný landnámsöld að renna yfir Ísland. Menn eru að koma auga á ónumin öfl í hverjum bletti, menn eru farnir að lofa landið á ný og hagnýta sér öfl þess betur en áður. Enginn má fyrir sjá, hve stórfellt það land- nám getur orðið. En eins og það er með landið, eins er því farið með þjóðmenningu vora. Menning vor er að miklu leyti ónumið land. Vér höfum að vísu kast- að eign vorri á það, sem forfeður vorir hafa oss eftir skilið af bókmenntum, af siðum og háttum. En ímyndar nokkur sér, að vér höfum numið all- an þann hugmyndaheim, afl og íþrótt, sem í þeim er fólgin og af þeim má spretta? Dettur nokkrum í hug, að þar sé ekki ærið landrými fyr- ir hvern, sem vill hagnýta sér hina huldu krafta, sem í þeim hugmyndaheimi búa? Ég er sann- færður um, að þar sannast það, sem stendur í gátu Gestumblinda: Vegr var undir ok vegr yfir ok vegr á alla vega. Ævarandi landnám í heimi hlutanna og í heimi hugsjónanna á því að vera mark vort og mið. En allt landnám er í raun og veru líks eðlis, sömu eðliseinkenni þarf til þess á öllum öldum, eðli forgöngumannsins: áræðið og aflið, vitið og vilja- festuna. Það er þá ekki að ófyrirsynju, að vér viljum reisa hér mynd Ingólfs Arnarsonar, fyrsta land- námsmanns Íslands. En ég hefi stundum heyrt því hreyft, að líkneskjur og slíkt væri í raun og veru eins konar óþarfi – óþarfi, sem stórþjóð- irnar hefðu efni á, en vér ekki. Vér værum svo fátækir og hefðum í svo mörg horn að líta. En fyrst og fremst er það álitamál, hvort vér erum tiltölulega svo miklu fátækari en aðrar þjóðir og hvort þær hefðu ekki alveg sömu ástæðuna og vér, ef þær vildu við henni líta. – Og hins vegar er þessi mótbára í sjálfri sér hin skaðlegasta villa. Hún kemur af því, að menn í grunnhyggni sinni ímynda sér, að það sé einskis vert fyrir mennina að skapa sýnileg tákn þess, sem þeir unna. Hún gengur á móti þeirri djúpu og ramm- fornu tilhneiging manna, að höggva í harðan klettinn minningarmark þeirra, sem þeir elska og virða, láta steinana standa upp og tala fyrir komandi kynslóðum og lengja þannig líf end- urminninganna í landinu. Af þeim hvötum reistu fornmenn bautasteina á leiðum framliðinna ætt- ingja og vina. Bautasteinarnir voru eins konar tryggðarpantur ættarinnar, sýnilegur vottur ættrækninnar og vinfestunnar. Bautasteinar standat brautu nær, nema reisi niðr at nið, segir í Hávamálum, og svo er enn. Vér mundum telja þann söfnuð auman, sem þættist ekki hafa efni á að láta ljós loga á alt- arinu – af því að hann þyrfti að éta alla tólgina sína. Vér mundum fyrirlíta hann, því hvaða trú er það, að vilja ekki svelta heldur en að hafa dimmt á altarinu! Með þessum orðum lýkur grein Guðmundar í Skírni. Þótt Einar lyki Ingólfsmyndinni þegar 1907, var hún ekki afhjúpuð á Arnarhóli fyrr en 24. febrúar 1924. Í Öldinni okkar um árið 1924 segir svo frá þeim atburði undir fyrirsögninni Líkneski Ingólfs Arnarsonar, og fylgir mynd af því: „Hinn 24. febr. fór fram afhjúpun Ingólfs- líkneskisins á Arnarhóli. Líkneskið er gert af Einari Jónssyni, en Iðnaðarmannafélagið í Reykjavík hefur kostað verkið og gefur nú landi og þjóð listaverk þetta. Afhjúpunin fór fram að viðstöddu miklu fjölmenni. Formaður Iðn- aðarmannafélagsins, Jón Halldórsson trésmíða- meistari, afhenti landsstjórninni myndina, en Sigurður Eggerz forsætisráðherra þakkaði gjöf- ina og minntist listamannsins, sem staddur var erlendis.“ Ljósmynd/Guðmundur Ingólfsson Fyrri Ingólfsmynd Einars Jónssonar Gerð í Rómaborg 1902. Athyglisvert er að bera hana saman við yngri myndina sem nú stendur á Arnarhóli og Einar lauk við 1907. Yngri myndin er öllu einfaldari í sniðum, minna í hana hlaðið en eldri myndina, er svipar að því leyti til myndar Einars af Útlögunum, er hann vann skömmu áður, á árunum 1898 til 1900. Höfundur er fyrrverandi landsbókavörður. ’Vér mundum teljaþann söfnuð auman, sem þættist ekki hafa efni á að láta ljós loga á altarinu – af því að hann þyrfti að éta alla tólgina sína. ‘ Lesbók Morgunblaðsins ˜ 16. júlí 2005 | 9

x

Lesbók Morgunblaðsins

Gerð af titli:
Flokkur:
Gegnir:
ISSN:
1670-3898
Tungumál:
Árgangar:
84
Fjöldi tölublaða/hefta:
4069
Skráðar greinar:
1
Gefið út:
1925-2009
Myndað til:
17.10.2009
Útgáfustaðir:
Efnisorð:
Lýsing:
Greinar um menningarmál, bókmenntir
Styrktaraðili:
Aðalrit:

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað: 16. júlí (16.07.2005)
https://timarit.is/issue/260595

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.

16. júlí (16.07.2005)

Aðgerðir: