Lesbók Morgunblaðsins

Dagsetning
  • fyrri mánuðurjúlí 2005næsti mánuður
    SuÞrMiFiLa
    262728293012
    3456789
    10111213141516
    17181920212223
    24252627282930
    31123456

Lesbók Morgunblaðsins - 16.07.2005, Blaðsíða 11

Lesbók Morgunblaðsins - 16.07.2005, Blaðsíða 11
kynlífsfíkn blandað saman við umræðuna um þörf fólks til að vera hetjur (mjööög relevant umræða fyrir Bandaríkin), en þar leikur aðalpersónan þann leik að láta hrökkva ofan í sig á veitingastöðum svo einhver hressilegur heimilisfaðir geti leikið hetju og barið bitann úr kokinu á manninum og þar með gerst einskonar verndari hans. Síðan lifir sögu- maður á slíkum verndurum með því að skrifa þeim samviskusamlega og þiggja peningagjafir frá þeim, á þeim forsendum að ef þú einhvern tíma bjargar lífi einhvers berðu ábyrgð á því það sem eftir er. Diary er sögð af ungri misheppnaðri lista- konu sem kynntist manni í listaskólanum og giftist honum, en í stað linnulausrar hjónabandssælu verður hún þreytt og sjúskuð og óhamingjusöm húsmóðir. Maðurinn er í dái á spítala og dagbókin skrifuð til hans. Fantasían er kannski einna minnst í Choke og Survivor, en öllu meiri í Diary og þá ná- tengd listinni. Allar anga bækurnar af einhvers konar dauðaþrá og dauðaótta, sem nær ákveðnu hámarki í „barnabókinni“ Lullaby (Vögguvísa). Sofðu unga ástin mín Sofðu unga ástin mín söng útilegukonan Halla áð- ur en hún henti barninu í fossinn og Lullaby segir einmitt frá álíka banvænni vögguvísu sem óafvit- andi foreldrar lesa fyrir börn sín með þeim afleið- ingum að þau deyja. Vögguvísan reynist forn afr- ísk þula, ætluð til að svæfa endanlega óæskileg börn á tímum hungursneyðar og örbirgðar og fæstir foreldrar fatta áhrifamátt hennar. Nema náttúrlega sögumaður okkar, hann áttar sig á þessu og það sem meira er, hann fer að fylgjast með álíka málum og kemst þannig í kynni við konu sem greinilega þekkir til þulunnar. Sú er fast- eignasali sem stundar að selja draugahús – aftur og aftur, því fæstir eigendur endast í blóðsturtum og barnsgráti eða álíka yfirnáttúrulegum hasar. Í samfélagi við ungt par ferðast þau um Bandaríkin í leit að eftirlifandi eintökum af bókum með vöggu- vísunni, jafnframt því að leita uppi galdrabókina sem hún á upphaflega að hafa komið úr. Sögumað- ur til að skemma, en fyrirætlun hinna er ekki eins ljós – eða er fyrirætlun hans svo ljós? Hvort sem það er fyrir áhrif þulunnar eða af öðrum ástæðum þá er það þarna sem mínimalískur stíll höfundar nýtur sín hvað mest. Mínimalismi og æsingaskrif? Já, ekki er blandan vænleg til vinn- ings við fyrstu sýn, en í meðförum Palahniuks verður þetta, þegar best lætur, að banvænni vögguvísu. Segja má að sá mínimalismi sem Pala- hniuk stundar einkennist af fjarlægð á viðfangs- efnið, svona álíka og þeirri fjarlægð sem sögumað- ur Lullaby segist hafa: „Hlutverk mitt er að taka eftir smáatriðunum. Að vera hlutlaust vitni. Allt er alltaf rannsóknarverkefni. Hlutverk mitt er að hafa engar tilfinningar. Þegar þessu slær saman við æsistílinn gerist margt skrítið og skemmtilegt, það myndast spenna, togstreita, átök, mótsagnir og þversagnir sem gera verkin bæði dálítið erfið aflestrar á stundum en jafnframt afskaplega vana- bindandi. Og, eins og gengur, er þessi blanda eld- fim og getur og hefur stundum fuðrað upp og orðið að pirrandi rykskýi sem stíflar vitin. Eins og kem- ur fram í tilvitnuninni hér að framan eru stuttar setningar annað einkenni þessa mínímalisma, en enn annað einkennið er endurtekningin sem Pala- hniuk nýtir sér á áhugaverðan hátt. Sem dæmi má nefna frasann „Hún/hann segir sem hann end- urtekur linnulaust svo úr verður furðulega heillandi stakkató. Hér er dæmi um símtal kon- unnar með draugahúsin: „Við nýja eigandann, Hel- en Hoover Boyle segir, „Nema þú sért tilbúinn til að fara fyrir rétt og sanna að ekki sé hægt að búa í húsinu, nema þú getir sannað fullkomlega að fyrri eigendur vissu að þetta væri að gerast ...“ Hún segir, „Ég verð að segja þér.“ Hún segir, „Þú tapar máli eins og þessu, eftir að hafa komið af stað öllu þessu slæma umtali, og húsið er einskis virði.“ Stíll eins og þessi hefur verið nokkuð vinsæll á undanförnum árum þó ég hafi engan lesið sem nær þessum fjarræna takti einfaldleikans jafnvel og Palahniuk. Hér á landi er það helst Stefán Máni sem hefur praktíserað einskonar mínimalískan stíl, sem kannski mætti kenna frekar við mónótón, en nálgun hans er allt önnur. Hann notar langar setningar og nákvæmar lýsingar öfugt við stutt- aralegan stíl Palahniuk. Nú veit ég ekki hvort Stefán Máni les Palahniuk en Palahniuk lýsir hinsvegar áhrifavaldi sínum í kafla í bókinni Stranger than Fiction: True Stories (Ótrúlegra en skáldskapur: Sannar sögur), „Not Chasing Amy“ („Ekki að eltast við Amy“, en Chas- ing Amy er titill á kvikmynd). Þar lýsir hann rit- höfundanámskeiði hjá Tom Spanbauer sem geng- ur út á mínimalisma og þar les hann sögur Amy Hempel sem hann segir að séu ómögulega góðar, svo góðar að eftir að þú hefur lesið þær þá virkar allt annað lélegt í samanburðinum. Og því eltist hann ekki við Amy, hann bara gefur vinum sínum bækurnar hennar og óttast að hann geti aldrei skrifað eins vel og hún. Ekki-skáldskapur-ekki? Í Bretlandi var Stranger than Fiction gefin út í kilju undir nafninu Non-Fiction (Ekki-skáld- skapur). Sá titill finnst mér mun áhugaverðari því hann gefur strax til kynna að hér sé á ferðinni ein- hver spurning um skáldskap – alveg eins og Lullaby er ekki almennileg vögguvísa (og „Not Chasing Amy“ fjallar einmitt um að eltast við Amy). Bókin er gefin út sem greinasafn, en virkar eins og ævisaga sem virkar eins og skáldsaga – eða smásagnasafn með (laus)tengdum sögum. Non-Fiction er einskonar félagi Fugitives and Refugees, sem einnig inniheldur ævisögulega þræði. Báðar vísa þessar bækur til skáldsagna höf- undar á einn eða annan hátt, ýmist beint, eins og þegar hann lýsir kirkjugarðinum sem hann svið- setti atriði úr Survivor, eða óbeint, eins og þegar atriði eða brandarar úr greinunum rata inn í sög- urnar. Enn önnur tenging er kvikmyndatengingin, en víða birtast vísanir til þess hvernig lífið breytt- ist við gerð kvikmyndarinnar Fight Club, hann hitti Brad (sem er tema í bókinni) og fólk fór að spyrja hann um heimilisföng slagsmálaklúbba í hinum og öðrum borgum – fólk segi ég, því það voru ekki bara karlar heldur líka konur (penar konur segir Palahniuk dálítið sjokkeraður) sem spyrja kurteislega hvort það séu líka til kven- slagsmálaklúbbar. Í inngangi ræðir hann muninn á staðreyndum og skáldskap og vill meina að hann noti endalausar staðreyndir í sögur sínar, sögur sem aðrir segja honum, sögur sem hann safnar að sér í gegnum rannsóknarvinnu – við skáldsög- urnar, við greinaskrifin, en Palahniuk er menntað- ur blaðamaður og sinnti því starfi nokkuð áður en hann gat snúið sér algerlega að skáldsagnaskrif- um. Vissulega eru sumar greinarnar nær því að vera hrein rannsóknarvinna en aðrar, en yfirleitt upp- lifði ég þessa bók ekki sem ekki-skáldskap, heldur þvert á móti, sökk dýpra og dýpra ofan í það hvernig Palahniuk færir viðfangsefni sitt (þar á meðal sjálfan sig og ævisögu sína) í form síns skáldskapar og leikur sér með mörkin á grein og smásögu. Besta dæmið um þetta er You Are Here sem lýsir rithöfundasamkomum sem ganga útá að kynna sögu sína fyrir umboðsmönnum, útgef- endum og kvikmyndaframleiðendum. Hver fær nokkrar mínútur til að „pitsa“ sinni sögu, sem sam- kvæmt Palahniuk er ævinlega einskonar ævisaga, hörmungasaga úr lífi höfundarins sem hann vonast til að selja. Þannig reynir hver einasti ameríkani segir hann að selja (sorglega) ævi sína sem bók, helst þó kvikmyndahandrit. Hér hefur Palahniuk í raun og veru snúið spilunum við – það er ekki leng- ur skáldskapurinn sem mótar ævisöguna, heldur ævisagan sem mótar skáldskapinn, mörkin á milli mást út í æsingslegri leit að sönnum sögum sem samt verða alltaf að lúta lögmálum skáldskapar, komast fyrir í sjö mínútna kynningu, sjóðast niður í tveggja tíma kvikmyndahandrit. Þetta er ekki veruleiki þessa fólks sem þarna bíður eftir sínum sjö mínútum sem Palahniuk lýsir, heldur er þetta hans sýn, túlkun, saga, um þeirra sögu. Og svo gengur hann skrefinu lengra og skrif- ar skáldsögu um þetta fólk, um þessa eilífu leit að sögum sem hverfist meira og meira um lífið sjálft, upplifunina, ævisöguna. Haunted: A Novel of Stor- ies (Draugagangur: Skáldsaga um sögur) er eins og hin hliðin á Non-Fiction, saga um allar þær sög- ur sem þar eru sagðar, og jafnframt allar sögur Palahniuks sjálfs. Hópur af fólki hefur látið loka sig inni í gömlu leikhúsi (Palahniuk er ófeiminn við að yfirdrífa táknbúninginn, flagga klisjunum) til að skrifa meistaraverkin sem þau hefur alltaf dreymt um að skrifa. Nema þau hafa engar hugmyndir að meistaraverkum, bara eina sameiginlega hug- mynd, að gera þessa reynslu að kvikmynd. Og til að hún verði sem æsingslegust þá leggja þau sig fram um að gera vistina skelfilega. Eyðileggja matinn, það er fyrsta skrefið. Stífla klósett, skemma hitaveituna, brjóta ljósaperur, og svo auð- vitað, ráðast gegn eigin líkömum, limlesta sjálf sig. Söguna ætla þau svo að segja þannig að það hafi verið sá sem auglýsti eftir þeim, sá sem skipulagði innilokunina og aðstoðarkona hans sem olli usl- anum, og limlesti þau til átu. Fyrr eða síðar kemur að því að þau fara að deyja, eitt af öðru, og að hætti fyrri strandaglópa þá upphefja þau mannát. En inni á milli alls þessa segja þau sögur. Fyrst kemur ljóð: persónan stígur á svið og lýsir sjálfri sér og síðan segir hún sögu sína. Ekkert er gert til að gera hverja rödd sérstaka, það er ekki málið, held- ur einmitt að hafa þær allar í sama stílnum, allar sögur eru eins, allar sögur eru ein saga, hörmung- arsaga lífs míns sem ég reyni að selja sem kvik- myndahandrit. Og írónían er auðvitað að ein skáld- saga höfundar hefur þegar verið kvikmynduð, tvær kvikmyndir eru til umræðu – Survivor og Choke – og þessi hentar afar vel í kvikmynd … Hrollvekja Ritdómari The Guardian, rithöfundurinn Christ- opher Priest, hefur fengið svipaða hugmynd og ég að upphafsorðum umfjöllunar sinnar um Haunted, hann segir: „Þeir sem hafa lesið Fight Club og Diary hljóta að nálgast þessa nýjustu bók með var- úð. Palahniuk hefur þessi áhrif á fólk. Í viðtali við Robert Chalmers í The Independent segist hann koma sjálfum sér stöðugt á óvart með því hversu ofboðslegur hann getur verið, Chalmers sjálfur lík- ir honum við Norman Bates í Psycho; takið eftir, ekki leikarann Anthony Perkins, heldur persónuna sem hann leikur. Allt er þetta hluti af þeim mikla „kúlt“-iðnaði sem hefur myndast í kringum höf- undinn (sbr. Kristrún Heiða Hauksdóttir á kist- an.is, 11.4.2005), „hæpi“ sem ritdómarar og grein- arhöfundar virðast ekki geta annað en tekið virkan þátt í: Palahniuk hefur þannig áhrif á fólk. Þó ég eigi erfitt með að sjá að það sé endilega eitthvað nýtt í þessu, rithöfundar hafa áður verið stjörnur og koma vonandi til með að verða það áfram, þá finnst mér þetta sérlega áhugavert með tilliti til stöðu Palahniuk gagnvart bókmennta- samfélaginu og þá sérstaklega hinni kanónísku flokkun skáldverka í fagurbókmenntir og afþrey- ingarmenningu. Ég hef lengi boðað fagnaðarerindi póstmódernismans sem býður upp á skaranir á milli fagurmenningar og lágmenningar, og oft ver- ið spurð hvort sú skörun sé ekki bara upp á punt; hentug fyrir fagurmenningarhöfunda sem vilja nýta sér afþreyingarformúlur til að gera verk sín aðgengilegri, án þess þó að það komi niður á stöðu þeirra sem fagurbókmenntahöfunda, meðan af- þreyingarverkin sitji enn föst á sínu lága plani. Vissulega hefur þetta verið tilhneiging, því get ég ekki neitað, en með Palahniuk tel ég mig hafa fundið höfund sem sannar að hið póstmóderníska boð(orð) hafi nú holdgervst í rithöfundi sem getur jafnt flokkast sem afþreying eða hámenning – eða hvorugt. Annað atriði sem heillar mig við verk Palahn- iuks er hversu vel honum tekst að færa samfélags- ádeilu í bókmenntaform, en það er ekki heiglum hent. Í Morgunblaðinu 29. júní 2005 veltir Kristján Arngrímsson fyrir sér þjóðfélagsrýni í bók- menntum sem hann telur vanta hér á Íslandi. Vissulega er margt til í því (þó þeir höfundar sem hann nefnir hvað tíðast, Stefán Máni og Arnaldur Indriðason, séu einmitt báðir dæmi um höfunda sem hafa unnið með þjóðfélagsrýni), en þó get ég á engan hátt tekið undir að bókmenntaverk – eða önnur listaverk – þurfi að taka samfélagið fyrir. Þegar slík krafa verður of voldug er hættan sú að bókmenntagildið víki og áróðurinn taki yfir en slíkt er engum til gagns, síst af öllu bókmenntunum og lesendum þeirra. Hinsvegar, og hér kemur Pala- hniuk aftur til sögunnar, er því ekki að neita að þegar vel tekst til þá eru bókmenntirnar – og listin – máttugasta tækið til samfélagsúttekta og þjóð- félagsrýni, mun máttugri en nokkur ræða stjórn- málamanns eða umfjallanir fjölmiðlafólks. Það sem verk Palahniuks gera er að opna viðfangsefnið og skoða það útfrá ýmsum önglum og sjónarhornum. Og þó ég segi að í þessum og þessum bókum séu þessi og þessi málefni tekin fyrir, þá er engin þeirra einhliða í sinni fyrirtekt, nálgunin er alltaf óvænt og alltaf reglulega rofin af nýrri og nýrri sýn. Þetta er hvað greinilegast í Haunted, sem er saga um sögur, og því enn meira útleitandi í sínum þræðingum. Einnig er áhugavert, í þessu sam- hengi vangavelta um bókmenntir og þjóðfélags- rýni, að velta fyrir sér þeirri bókmenntagrein sem Palahniuk velur sér að vinna með í Haunted, en það er form hrollvekjunnar. Ég hef annars staðar bent á að svo virðist sem það hafi í auknum mæli komið í hlut afþreyingarbókmennta – og annarra afurða dægurmenningar – að fjalla um samfélagið. Hrollvekjan hentar þar sérlega vel, enda er vakn- ingin beinlínis hluti af heitinu. Hrollvekjan hefur reyndar alltaf verið viðloðandi verk Palahniuks, enda ávallt nátengd æsingaskrifum og „exploita- tion“, en það er ekki fyrr en í Haunted sem hann virkilega sleppir henni lausri, með frábærum ár- angri.  Heimildir: Chalmers, Robert, „Chuck Palahniuk: Stranger than fiction“, vef- ur The Independent, http://enjoyment.independent.co.uk/books/ interviews/article49383.ece, síðast skoðað 10.07.2005. Kristrún Heiða Hauksdóttir, „Speglun + fölsun + höfundargildi: Eða. Komið með yfir lækinn. Við skulum sækja vatn“, á kistan.is (Kviksaga), http://kistan.is/efni.asp?n=3594&f=15&u=94, 11.4.2005, síðast skoðað 09.07.2005. Priest, Christopher, „Beating a retreat“, The Guardian Review, 11.6.2005. Sjá einnig fjölda viðtala og ritdóma á bókavef The Guardian, http://books.guardian.co.uk. væna vögguvísan hans ’Mínimalismi og æs-ingaskrif? Já, ekki er blandan vænleg til vinn- ings við fyrstu sýn, en í meðförum Palahniuks verður þetta, þegar best lætur, að banvænni vögguvísu. ‘ Höfundur er bókmenntafræðingur. Lesbók Morgunblaðsins ˜ 16. júlí 2005 | 11 Frumraun Chris Cleave á skáld-sagnasviðinu, sem gefin var út fimmtudaginn 7. júlí, fær á sig heldur óhugnanlegan blæ þegar útgáfudag- ur og viðfangsefni er haft í huga, en bókin fjallar um hryðjuverkaárás í Lundúnum. Incendiary, eða Íkveikjusprengjan eins og þýða má heiti bókarinnar á ís- lensku, segir frá því er sjálfsmorð- sprengingar múslímskra hryðju- verkamanna valda miklu mannfalli á fótboltaleik Lundúnaliðanna Arsenal og Chelsea og lífinu sem við tekur hjá ástvinum fórnarlambanna.    Nýjasta bók Bebe Moore Campellsegir frá Keri og 18 ára dóttur hennar Tinu, sem hlotið hefur inn- göngu í Brown háskólann, en inn- gangan er þó þeim skilyrðum háð að Trina nái stjórn á tvípóla geðröskun sem hún hefur nýlega greinst með. Hegðun Trinu versnar hins vegar stöðugt á meðan að Keri á í mikilli baráttu við eigin væntingar til dóttur sinnar. Bókin nefnist 72 Hour Hold og vísar heitið til hefðbundinnar 3 daga neyðarvistunar á geðdeild, sem Keri er farin að þrá verulega fyrir Trinu hönd, svo henni gefist tími til að leggja á ráðin um framtíð Trinu.    Hillary Clinton, fyrrum forsetafrúBandaríkjanna, er viðfangsefni Edward Klein í ævisögunni The Truth about Hillary eða Sann- leikurinn um Hillary. Bókin er gefin út án nokk- urs samráðs við Clinton, og eru ásakanirnar í garð hennar og eiginmanns henn- ar, Bill Clinton, að sögn Daily Tele- graph slíkar að aðrir fjölmiðlar í Bandaríkjunum hafa með öllu forðast að taka þær upp. Segir gagnrýnandi Daily Telegraph það að vissu leyti synd þar sem Klein sé einkar skemmtilegur penni þó myndin sem hann dragi upp af Clinton sé af mis- kunnarlausri konu sem skorti allan húmor, en hafi haft augastað á Hvíta húsinu, sem forseti ekki forsetafrú, allt frá barnæsku.    Frumraun Danans Peter Nissen áskáldsagnasviðinu er litrík og skemmtileg lesning að mati gagnrýn- anda danska blaðsins Information. Bókin nefnist Blues for Degas og er sögusvið hennar New Orleans. Frá- sögninni er skipt milli þess tíma er franski impressjónistinn Edgar De- gas dvaldi í borginni, 1872–73, og nú- tímans. Útgangspunkturinn er meint dagbók meistarans sem dúkkar upp á ný í brotum og við sögu kemur fjöldi misjafnlega skuggalegra karaktera sem tengjast þessari gömlu frásögn um málarann og blökkukonunni Ro- situ – gleðikonu sem Degas heillaðist af.    Gagnrýnandi Guardian eys nýj-ustu bók James Meek, A People’s Act of Love, lofi og segir söguna, sem hann líkir við verk þeirra Tolstojs, Dost- ojevskís og Josheph Con- rad, einkar vel skrifaða. Hún falli auk þess vel að samtím- anum þó sögu- sviðið sé sett í fortíðinni um leið og höfundurinn leiti í skrifum sínum svara við spurning- unni um það undir hvaða aðstæðum mannát geti verið réttlætanlegt. Sag- an segir frá tékkneskum hermönnum sem gerst hafa liðhlaupar og eru nú strandaglópar í afskekktum smábæ í Síberíu, sem byggður er ofsa- trúarmönnum, en samskipti her- mannanna innbyrðis í einangruninni á frosinni túndrunni eru þá ekki síður spennu hlaðin. Hillary Clinton James Meek Erlendar bækur

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað: 16. júlí (16.07.2005)
https://timarit.is/issue/260595

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.

16. júlí (16.07.2005)

Aðgerðir: