Morgunblaðið - 11.07.2005, Síða 50

50 F MÁNUDAGUR 11. JÚLÍ 2005 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
að hvílir viss ljómi yfir
gamla húsinu Garðastræti
15 í Reykjavík, Unuhúsi
svokölluðu. Húsið er nefnt
eftir Unu Gísladóttur (1855–1924),
sem leigði þar út herbergi og hafði
kostgangara og Erlendur sonur
hennar eftir hennar dag. Una seldi
fæði ódýrar og leigði herbergi lægra
verði en aðrir hér í bæ. Þess vegna
dróst einkum að húsi hennar fólk,
sem lítil hafði auraráð eða hvergi átti
þak yfir höfuðið. Húsið var líka þekkt
aðsetur ungra skálda og listamanna á
fyrstu áratugum 20. aldar og því má
vel halda því fram að þar hafi verið
eitt helsta menningarsetur landsins á
sínum tíma.
Það er ef til vill þess vegna sem
maður fyllist lotningu við það eitt að
sjá Unuhús tilsýndar. Maður hefur
einhvern veginn á tilfinningunni að
þarna hafi oft átt sér stað spaklegri
samræður en í öðrum húsum á Ís-
landi. Sá virðingarsess sem Unuhús
skipar í menningarsögu landsins staf-
ar meðfram af því að um húsið hafa
verið skrifaðar lærðar greinar, og
raunar heilu bækurnar af snjöllustu
rithöfundum þjóðarinnar á síðustu
öld. Í þeim hópi eru ekki ómerkari
menn en Þórbergur Þórðarson og
Halldór Kiljan Laxness, enda voru
báðir tíðir gestir í þessu húsi á fyrri
hluta síðustu aldar.
Hús með sál
Hvað sem allri lotningu og fortíð-
arþrá líður er hitt víst, að það er mikil
sál í þessu húsi. Maður finnur það um
leið og maður stígur inn fyrir þrösk-
uldinn.
Húsráðandi, Gestur Ólafsson arki-
tekt og skipulagsfræðingur, tekur á
móti blaðamanni og ljósmyndara á
tröppunum og leiðir þá inn í hýbýlin.
Þarna er skápurinn undir stiganum,
þar sem Jón sinnep var látinn sofa úr
sér brennivínsvímuna, og það brakar í
stiganum þegar gengið er upp á loftið.
Á loftinu, í norðurvesturendanum, er
herbergið sem Stefán frá Hvítadal
gisti í þegar hann kom í bæinn. Þá
gerðu þeir Þórbergur og Kiljan sér
einatt far í Unuhús til að heilsa upp á
skáldið.
Gestur Ólafsson keypti húsið ásamt
þáverandi eiginkonu sinni Ernu
Ragnarsdóttur, af föður Ernu, Ragn-
ari Jónssyni í Smára, um miðjan átt-
unda áratug síðustu aldar. Húsið var
þá í niðurníðslu að sögn Gests. „Guð-
mundur Jónsson lyfjasveinn byggði
húsið árið 1896, og augljóslega af tals-
verðum vanefnum, segi ég sem arki-
tekt, eftir að hafa rannsakað bygg-
ingu hússins og síðan endurbyggt,“
sagði Gestur.
„Þegar maður kaupir svona gamalt
hús er ekki um nema tvennt að ræða:
Annaðhvort að rífa það eða endur-
byggja frá grunni. Vegna sögu húss-
ins fannst okkur ekki koma til greina
að rífa það. Það hefði orðið menning-
arsögulegt slys og því var ákveðið að
endurbyggja það í upprunalegri
mynd, eftir því sem kostur var. Við
urðum þó að byrja á því að færa húsið
til, neðar í lóðina, og finna leið til að
lyfta því, þar sem Garðastrætið hafði
verið hækkað og jarðvegurinn kom-
inn talsvert upp á veggi. Þess vegna
var grafið út fyrir kjallara og við-
byggingu, sem ekki hafði verið áður.
En veggir og þil, gólf og stigi í gamla
húsinu voru látnir halda sér sem næst
upprunalegri mynd. Það þurfti hins
vegar að einangra alla veggi og þak,
því hér var engin einangrun. Allir
gluggar og hurðir voru líka færð í
upprunalegt horf.“
Gestur sagði að til að geta búið í
húsinu hefði verið óhjákvæmilegt að
byggja við það, og viðbyggingin var
reist út í garðinn til austurs. Allir út-
veggir gamla hússins voru hins vegar
látnir halda sér og því er tiltölulega
auðvelt að færa húsið aftur í uppruna-
lega mynd, með því einfaldlega að rífa
viðbygginguna, ef menn óska þess
síðar.
„Svona gömul hús eru ekki gerð
fyrir nútíma lífsstíl,“ sagði Gestur
varðandi þessa framkvæmd. „Þau
þola fæst allar þessar græjur, sem
fylgja okkur nútímafólki. Húsið í upp-
runalegri mynd hefði ekki rúmað al-
mennilega algengustu heimilistæki,
svo sem ísskáp, frystikistu, upp-
þvottavél, þvottavél, þurrkara, ör-
bylgjuofn, eldavél og baðherbergis-
innréttingar. Til þess eru herbergin
einfaldlega of þröng og lítil. Við urð-
um því að stækka húsið til að geta bú-
ið í því.“
Í nýju viðbyggingunni í austurend-
anum eru eldhús og borðstofa og í
kjallara hússins eru setustofa og bað-
herbergi, gufubað, þvottahús og
geymsla. Við austurhlið gamla húss-
ins stóð áður fyrr bíslag, eins og al-
gengt var hér í eina tíð, en það er nú
horfið. Í kjallaranum hjá Gesti má þó
sjá leifar þess uppi á vegg. Þar stend-
ur glugginn af bíslaginu, eins og
skúlptúr frá horfinni öld og minnis-
merki um tíma sem ekki koma aftur.
Ekki verður skilið við bygginga-
sögu Unuhúss án þess að minnast
þess að það kviknaði í húsinu árið
1987 og sagði Gestur að það hefði ver-
ið talsvert áfall eins og gefur að skilja.
„Þá brunnu ýmis verðmæti, meðal
annars málverk eftir Kjarval og Jón
Stefánsson og verður það tjón aldrei
bætt. En svona er lífið og maður verð-
ur bara að sætta sig við orðinn hlut.
Þetta hefði vissulega getað farið verr.
Húsið hefur verið endurbyggt aftur,
eins og það var fyrir brunann, og það
er fyrir mestu,“ sagði Gestur.
Sonur Guðmundar
heitins í apótekinu
Ljóst er að náinn vinskapur hefur
verið með þeim Halldóri Laxness og
Erlendi Guðmundssyni í Unuhúsi. Í
Skáldatíma segir Halldór meðal ann-
ars frá kynnum þeirra og vinskap:
„Þegar ég var heima í Reykjavík
átti ég fleiri stundir með Erlendi syni
Guðmundar heitins í apótekinu en
öðrum mönnum. Ég mun hafa verið
fimmtán ára þegar við kynntumst,
hann tíu árum eldri maður en ég. Una
móðir hans hafði leingi verið ekkja og
bjó í litlu rauðu húsi sem lá að stóru
grænu túni. Hún skaut skjólshúsi yfir
fátæka einstæðinga og volaða menn.
Þessi gamla kona kom fram við fólk af
náttúrulegum alþýðlegum brjóstgæð-
um, enda gengu þar margir á lagið.
Henni fannst ekki koma til greina
annað en taka fólk að sér ef hún sá
með rökum að það átti sér einskis úr-
kosti. Samt vissi einginn til að hún að-
hyltist sérstakar siðgæðiskenningar
né hefði á nokkurn almennan siðferð-
isáhuga; ég hef ekki heyrt að hún hafi
reynt að bæta fólk, prédika yfir því
eða snúa því frá villu síns vegar: og
nákvæmlega sömu stefnu hafði Er-
lendur sonur hennar. Þetta var
ókeypis gistihús fyrir allt landið. Í því
húsi var aldrei til eyrir …“
Síðar í sama kafla segir: „Snemma
drógust að Erlendi listamenn af ýmsu
tagi, menntamenn, hugsjónamenn,
stjórnmálamenn, heimskíngjar og
heimspekingar; reyndar fólk af allri
hugsanlegri gerð.// Leingi frameftir
árum vann hann alla daga jafnt, helga
sem virka; stundum hafði hann næt-
Húsin í bænum
Unuhús er eitt þeirra gömlu húsa í
Reykjavík sem hafa sál og vissan
sjarma enda hafa merkir rithöfundar
fjallað um það í verkum sínum.
Sveinn Guðjónsson tók hús á Gesti
Ólafssyni, arkitekt og skipulagsfræð-
ingi, spjallaði við hann um bygg-
ingasögu hússins og rifjar upp gamlar
frásagnir af lífinu í Unuhúsi.
„Ef tveir menn ötluðu þessa leið saman urðu þeir að gánga í halarófu...“ Mynd
af Unuhúsi frá fyrri hluta síðustu aldar.
Morgunblaðið/Þorkell
Unuhús, með viðbyggingunni, eins og það lítur út í dag.
Morgunblaðið/Þorkell
Unuhús, séð frá Garðastræti.
Erlendur Guðmundsson í Unuhúsi.
ÍUnuhúsi