Fréttablaðið - 19.10.2003, Blaðsíða 10

Kannski að stjórnsýslustörf ogpólitík liggi í genunum. Og að
stjórnmálamenn séu sérstakur
kynstofn sem líti svo á að þeir
verði að viðhalda sér með því að
framleiða fleiri stjórnmálamenn.
Og þrátt fyrir genetíska hæfileika
þarf auðvitað að þjálfa þá til starf-
ans. Meira en einn af hverjum tíu
breskum þingmönnum ræður sér
aðstoðarmenn eða rannsóknarað-
ila úr hópi maka sinna eða barna.
Þetta þykir hátt hlutfall og hafa
fjölskylduráðningar þingmanna
sætt gagnrýni í Bretlandi. Hér á
Íslandi hlæjum við að svona titt-
lingaskít. Enda engin dæmi þess
að ráðherrar komi auga á verð-
andi aðstoðarmann sinn yfir
sunnudagssteikinni. En þeir
kunna að sjá verðandi aðstoðar-
mann samráðherra sinna þar. Sem
er náttúrlega allt annað mál og
málefnalegri afstaða. Þannig fann
Björn Bjarnason aðstoðarmann
sinn í húsum leiðtoga lífs síns
Davíðs Oddssonar en sonur hans
Þorsteinn Davíðsson er hægri
hönd Björns – eða kannski vinstri?
Á svipaðan hátt leitaði Tómas Ingi
Olrich menntamálaráðherra ekki
langt yfir skammt. Sjálfsagt hefur
hann verið staddur á heimili Geirs
Haarde fjármálaráðherra við
kaffidrykkju þegar rann upp fyrir
honum ljós. Tómas réði til sín sem
aðstoðarmann Borgar Þór Einars-
son fósturson Geirs og son Ingu
Jónu Þórðardóttur. Valgerður
Sverrisdóttir iðnaðarráðherra
fékk hins vegar Pál Magnússon
bróður Árna Magnússonar félags-
málaráðherra til að gegna starfi
síns aðstoðarráðherra enda Árni
ungur og á ekki uppkomin börn.
Davíð sjálfur er mestur refur
allra því hann fann sér aðstoðar-
mann í Illuga Gunnarssyni sem er
tengdasonur Einars Odds Krist-
jánssonar. Kannski svoldið lang-
sótt, en hvað veit maður, vegir
Davíðs eru órannsakanlegir. Það
er hins vegar Guðni Ágústsson
sem sér lengra en flestir því hann
réði til sín sem aðstoðarmann Ey-
stein Jónsson, sem er sonarsonur
Eysteins heitins Jónssonar, fv.
ráðherra og formanns Framsókn-
arflokksins. Þannig er Guðni bú-
inn að tryggja sér til handa gott
veður og velþóknun á flokksskrif-
stofu flokksins hinum megin sem
og stuðla að viðgangi framsóknar-
stofnsins innan stjórnkerfisins. ■
10 19. október 2003 SUNNUDAGUR
Útgáfufélag: Frétt ehf.
Ritstjóri: Gunnar Smári Egilsson
Fréttastjóri: Sigurjón M. Egilsson
Ritstjórnarfulltrúar: Reynir Traustason
og Steinunn Stefánsdóttir
Auglýsingastjóri: Þórmundur Bergsson
Ritstjórn, auglýsingar og dreifing:
Suðurgötu 10, 101 Reykjavík
Aðalsími: 515 75 00
Símbréf á fréttadeild: 515 75 06
Rafpóstur: ritstjorn@frettabladid.is
Rafpóstur auglýsingadeildar:
auglysingar@frettabladid.is
Setning og umbrot: Frétt ehf.
Prentvinnsla: Ísafoldarprentsmiðja ehf.
Fréttablaðinu er dreift ókeypis á heimili á höfuð-
borgarsvæðinu, Suðurnesjum og Akureyri. Einnig er
hægt að fá blaðið í völdum verslunum á lands-
byggðinni. Fyrirtæki geta fengið blaðið gegn greiðslu
sendingarkostnaðar; kr. 1.100 á mánuði.
Fréttablaðið áskilur sér rétt til að birta allt efni
blaðsins í stafrænu formi og í gagnabönkum
án endurgjalds.
ISSN 1670-3871
Dómur Hæstaréttar á fimmtudag-
inn í öryrkjamálinu svokallaða hef-
ur skiljanlega vakið upp deilur.
Dómurinn féll í
máli sem var
höfðað í kjölfar
nýrrar lagasetn-
ingar sem aftur
kom í kjölfar
annars dóms
Hæstaréttar og í
báðum dómunum
hefur Hæstirétt-
ur komist að
þeirri niðurstöðu
að lög hafi brotið
í bága við stjórn-
arskrá lýðveldis-
ins. Báðir dóm-
arnir eru því
nokkur álits-
hnekkir fyrir ríkisstjórn og Al-
þingi. Það er grundvallaratriði að
löggjafarvaldið haldi sig innan
ákvæða stjórnarskrár þegar ný lög
eru sett. Auðvitað getur það gerst í
álitamálum að Alþingi og ríkis-
stjórn byggi á túlkun laga og
stjórnarskrá sem Hæstiréttur síð-
an hafnar. En þegar menn eru að
setja lög sérstaklega vegna slíks
dóms verða menn að gæta sín. Þá
gengur ekki að teygja túlkun
stjórnarskrár og laga út að ystu
mörkum heldur verða menn að
halda sig vel innan óvéfengjanlegs
ramma laganna. Það mistókst ríkis-
stjórn og Alþingi fyrir tveimur og
hálfu ári og fékk á sig áfellisdóm í
vikunni af þeim sökum. Það mildar
ekki þann dóm að stefnandinn –
skjólstæðingur Öryrkjabandalags-
ins – fékk ekki öllum kröfum sínum
framgengt í málinu. Stærð, völd og
umfang ríkisvaldsins í samfélag-
inu eru svo yfirþyrmandi í saman-
burði við okkur einstaklingana að
það getur ekki fagnað 2:1 sigri í
dómsmáli þar sem tekist er á um
túlkun stjórnarskrárinnar. Svo
haldið sé áfram með samlíkinguna
er það mikið tap og áfall fyrir rík-
isvaldið að hafa fengið á sig þetta
eina mark. Það er enginn sigur fyr-
ir ríkisvaldið að fá samþykki
Hæstaréttar við að það hafi haldið
sig innan stjórnarskrár við laga-
setningu sína – þar á ríkisvaldið að
vera án nokkurra undantekninga.
Það hæfir því ráðherrunum illa að
túlka niðurstöðu dómsins sem sig-
ur – eins og um hvert annað einka-
mál hafi verið að ræða. Þeir eiga að
kyngja tapinu, viðurkenna ósigur-
inn og fyrirbyggja að annað eins
geti aftur gerst.
Illindi, ásakanir og væringar
Deilur Öryrkjabandalagsins og rík-
isvaldsins hafa verið harðvítugar á
undanförnum árum og hefur ekki
mátt á milli sjá hvor aðilinn hefur
verið stóryrtari og óvægnari. Þessir
tveir dómar Hæstaréttar hafa því
fallið inn í hálf annarlegt andrúms-
loft. Fyrir okkur hin sem höfum
fylgst með þessum deilum hafa þær
að mestu leyti snúist um hver sé að
ná höggi á hinn og hvernig sá nær
að svara fyrir sig. Það hefur komið
fram í fréttum að forystumenn
þessara tveggja fylkinga hafa lítið
ræðst við svo mánuðum – jafnvel
árum – skiptir. Samt er ríkisvaldið
helsti samningsaðili Öryrkjabanda-
lagsins og sá sem skjólstæðingar
þess hafa mestan hag af að geta
rætt við af skynsemi og samstarfs-
vilja. Afkomutrygging öryrkja og
annarra sem minna mega sín er ein-
nig eitt af veigamestu verkefnum
ríkisvaldsins og örugglega eitt af
þeim sem allur almenningur ætlast
til að sé leyst af hendi af sanngirni
og í þokkalegri sátt. Þau illindi –
ásakanir og væringar – sem ein-
kennt hafa samskipti helstu ráða-
manna ríkisstjórnarinnar og Ör-
yrkjabandalagsins á undanförnum
árum hafa hvorugum verið til sóma.
Það hefur ekki verið leggjandi á
þjóðina að hlýða á þetta gjamm.
Það er því ekki að undra þótt ný-
genginn dómur Hæstaréttar hafi
þegar orðið hitamál. Það hefði ekki
þurft jafn stórt mál til. Allt sem
tengist þessari deilu hefur orðið að
hitamálum. Og af þeim sökum eig-
um við sem á hlýðum erfitt með að
átta okkur á um hvað er í raun og
sannleik deilt.
Almannatryggingar
gegn fátækrahjálp
Ef ég ætti að reyna að setja fingur-
inn á deiluefnið myndi ég halda að
það snérist um framfærsluábyrgð
ríkisvaldsins. Samkvæmt lögum er
öryrkjum tryggð lágmarksfram-
færsla í anda samhjálparhlutverks
ríkisvaldsins. Forystumenn öryrkja
gagnrýna að sjálfsögðu að þetta lág-
mark sé skilgreint of lágt – að ör-
yrkjar búi við og undir fátæktar-
mörkum – en ekki síður með hvaða
hætti ríkisvaldið skerðir bætur til
öryrkja vegna sjálfstæðra atvinnu-
tekna þeirra – ekki síst vegna tekna
maka öryrkjanna. Forysta öryrkja
lítur því þannig á að þær bætur sem
öryrkjar fá frá Tryggingastofnun
séu eign öryrkjanna og ríkið eigi
ekki að skerða þær þótt öryrkjar
hafi aðrar tekjur og enn síður vegna
tekna maka. Það er vel hægt að skil-
ja tilfinningaleg rök þessa af dæmi
sem forystumenn öryrkja hafa lagt
fram: Öryrki sem þiggur bætur frá
Tryggingastofnun gengur í hjóna-
band. Við það skerðast bætur hans
um tugi þúsunda vegna tekna
makans. Öryrkinn getur þar af leið-
andi ekki gengið til hjúskapar sem
sjálfbjarga einstaklingur – um leið
og hann giftist flyst framfærslu-
skylda hans frá ríkisvaldinu yfir á
makann. Nýgiftu hjónin tapa því
stórkostlega á giftingunni – en ríkið
græðir.
Gagnrýni forystu öryrkja er því
ef til vill gagnrýni á alla tekjuteng-
ingu bóta, styrkja og skattaívilnana.
Á þessa gagnrýni hefur ríkisvaldið
ekki viljað fallast. Ráðherrarnir
hafa bent á að ef farið yrði eftir
þessum sjónarmiðum myndi undir-
staðan undir samhjálp ríkisvaldsins
bresta. Kostnaðurinn við hana
myndi þenjast út en jafnframt yrði
ríkisvaldið neytt til að hjálpa ekki
aðeins þeim sem eru hjálpar þurfi
heldur einnig þeim sem e.t.v. þarfn-
ast engrar hjálpar – í það minnsta
ekki peningalegrar aðstoðar.
Borgar sig ekki að vinna
Við höfum lifað með þessum tveim-
ur grundvallarsjónarmiðum til fjár-
hagslegrar aðstoðar hins opinbera
við einstaklinga í meira en heila öld.
Þegar Almannatryggingum var
komið á var grunnhugsun þeirra í
anda sjónarmiðs forystu öryrkja.
Almannatryggingum var beint gegn
eldra kerfi – fátækrahjálpinni. Á
þessum árum var það mat manna að
fátækrahjálpin gengi nærri sjálfs-
virðingu þeirra sem þyrftu að þigg-
ja hana; hún væri í eðli sínu ölmusa.
Fólk þurfti að sanna að því væru all-
ar aðrar bjargir bannaðar. Þess í
stað skilgreindu menn við hvaða að-
stæður fólk ætti rétt á hjálp eða bót-
um og búinn var til ellilífeyrir, ör-
orkulífeyrir og svo framvegis. Allir
sem náð höfðu tilteknum aldri
fengu greiddan ellilífeyri og allir
þeir sem læknar höfðu úrskurðað
óvinnufæra að öllu leyti eða að hluta
fengu örorkulífeyri.
Þetta kerfi hélt ekki til lengdar.
Fljótlega var farið að tekjutengja
þessar bætur og í dag er grunnlíf-
eyririnn svo lágur að enginn getur
framfleytt sér af honum einum.
Þótt kerfið sé byggt upp sem al-
mannatryggingar – þar sem grunn-
hugsunin er að allir eigi rétt á sömu
bótum vegna sömu aðstæðna – þá er
framkvæmd þess byggð á fram-
færslutryggingu sem felur í sér að
þeir fá hæstar bætur sem minnstar
hafa tekjurnar en þeir sem hafa
nokkrar tekjur fá litlar sem engar
bætur.
Þessi framkvæmd felur í sér
grófustu dæmin um áhrif af sama
toga og jaðarskattar. Ef lífeyrisþegi
á fullum bótum fær sér vinnu getur
það komið þannig út að kjör hans
batna ekkert. Það má segja að hann
vinni kauplaust því bætur hans
skerðast við hverja krónu sem hann
fær útborgað. Hann situr eftir með
það val að sinna vinnu sinni fyrir
það eitt að hafa eitthvað gagnlegt
fyrir stafni en án þess að hagnast á
þvi. Dæmið af öryrkjanum sem
gengur í hjónaband er af sama toga.
Þótt það eigi við um fólk sem ekki
þiggur bætur að sambúð geti bætt
afkomu einstaklinganna á það alls
ekki við öryrkjann. Hann tapar pen-
ingum á að giftast.
Meira handa millistéttinni
Þegar staðgreiðslukerfi skatta var
tekið hér upp á níunda áratugnum
var reynt að fara almannatrygg-
ingaleiðina. Vaxta- og barnabætur
voru jafnar og tiltölulega lítið
tekjutengdar. Frá þessu hefur ver-
ið snúið og nú eru svo til allar end-
urgreiðslur úr skattkerfinu ræki-
lega tekjutengdar. Ríkisvaldið
hefur staðið gegn eða verið tregt
til að fallast á hugmyndir til að
milda þetta; til dæmis varðandi yf-
irfæranlegan persónuafslátt milli
hjóna eða barna og foreldra. Háir
jaðarskattar eru af þessum sökum
mikið vandamál í skattkerfinu –
það hreinlega borgar sig ekki
alltaf fyrir fólk að auka tekjur sín-
ar. Þótt launin hækki lækka endur-
greiðslur svo mikið á móti að fólk
er að fá sáralítið í sinn hlut fyrir
mikla vinnu.
En þrátt fyrir að meginstefna
ríkisvaldsins marga undanfarna
áratugi hafi verið sú að tekjutengja
allar bætur og endurgreiðslur eru
til undantekningar á þessu. Ríkis-
valdið tryggir til dæmis öllum
bestu vexti á húsnæðislán án tillits
til tekna. Það þarf ekki mikið
ímyndunarafl til að skilgreina lán
Íbúðalánasjóðs sem niðurgreiðslu
á vöxtum. Þá niðurgreiðslu fá jafnt
þeir sem hafa svimandi háar tekjur
sem þeir sem hafa miðlungstekjur
eða litlar tekjur. Nú síðast tók rík-
isvaldið að sér að greiða feðrum
fæðingarorlof án tekjuskerðingar
með þeim afleiðingum að feður
flykktust heim að sinna börnum
sínum – bæði þeir sem ætla mætti
að hefðu efni á að taka sér frí án að-
stoðar ríkisvaldsins og þeir sem
trúlegt er að hafi átt erfitt með það.
Afleiðingar þessa eru kunnar. Sjóð-
urinn sem stofnaður var til að
sinna þessu verkefni er gjaldþrota
og ef ríkisvaldið ætlar að halda
þessari aðstoð áfram mun þurfa að
stórauka framlög til sjóðsins – og á
endanum að hækka skatta á allan
almenning.
Hverjum og hve mikið?
Það vekur athygli þegar skoðuð eru
áhrif þessara tveggja sjónarmiða á
stefnu stjórnvalda – tekjutengingar
annars vegar og hins vegar al-
mannatryggingasjónarmiðsins,
sem gerir ráð fyrir að bótarétthaf-
ar eigi bæturnar – virðist sem báð-
um sé haldið á lofti samtímis. Al-
mannatryggingasjónarmiðið virð-
ist heldur vera á undanhaldi, en
eins undarlega og það hljómar
finnst það helst í bótum, styrkjum
eða endurgreiðslum sem beint er að
fólki með miðlungs- og háar tekjur;
til dæmis fæðingarorlofi og íbúð-
alánum. Þetta dregur fram annað
eðli ríkisaðstoðar – henni er ekki
aðeins ætlað að hjálpa þeim sem
eru hjálpar þurfi heldur erum við
ekki síður öll að reyna að krækja
okkur í bita af henni. Og þar sem
millistéttin er fjölmenn er ekki að
undra að henni hafi tekist betur að
verja bæturnar sínar en öryrkjum
eða öldruðum. Eðli stjórnmála á
Vesturlöndum er að stjórnmála-
menn eru ákaflega veikir fyrir
kröfum stærri hópa og þar drottnar
millistéttin yfir öllum öðrum.
Kannski ættum við að hætta að
velta fyrir okkur hver vann hvern í
öryrkjamálinu svokallaða. Að sumu
leyti varpar þetta mál ljósi á mis-
vísandi vilja ríkisvaldsins. Það er
með annarri hendinni að skerða að-
stoð sína við borgarana vegna tekna
þeirra en með hinni að auka ótekju-
tengda aðstoð. Það veltur að mestu á
því hversu vinsælt hvert mál er
hverju sinni hvorri hendinni ríkis-
valdið beitir. Í þessu – sem í svo
sorglega mörgu öðru – hrjáir stefnu-
leysið ríkisreksturinn og eitthvert
undarlegt getuleysi til að skilgreina
hann út frá grundvallaratriðum.
Á hinn bóginn kristallar þessi
deila þá staðreynd að okkur er
ómögulegt að standa undir styrkja-
kerfi sem byggir á hugmyndum
sem lengst af hafa þótt hinar mann-
úðlegustu. Frá því að menn smíðuðu
hugmyndagrunninn undir almanna-
tryggingakerfið hefur margt
breyst; þeim sem læknar úrskurða
öryrkja fjölgar gríðarlega, bótaþeg-
um fjölgar stórkostlega og kröfur
okkur um lífsgæði vaxa hraðar en
geta okkar til að standa undir þeim.
Ef við ætluðum að framkalla hug-
myndir þeirra sem börðust fyrir al-
mannatryggingakerfinu með lífs-
gæðakröfur samtímans myndi sam-
félag okkur steypast á höfuðið á fá-
einum vikum.
Ríkisvaldið þarf því ekki aðeins
að skilgreina með hvaða hætti það
veitir aðstoð heldur einnig endur-
skilgreina hverjum er veitt aðstoð
og hversu mikil. Þetta á ekki að-
eins við bótagreiðslur ýmiss konar
frá Tryggingastofnun og í gegnum
skattkerfið – heldur einnig um
heilbrigðiskerfið, menntakerfið
og aðra mikilvæga þætti samfé-
lagsins sem ríkisvaldið hefur tek-
ið að sér að reka og stjórna. Þótt
við höfum komist að þeirri niður-
stöðu fyrir einni öld eða svo að
ríkisvaldinu beri að veita okkur
lágmarksþjónustu á þessum svið-
um er ekki þar með sagt að við
getum krafið það um alla þá þjón-
ustu sem við viljum á þessum
sviðum – því vilji okkar vill vaxa
hraðar en getan. Og ef það á við
um hvert okkar á það sannarlega
við um grey ríkisvaldið. ■
Genetískir stjórnmálamenn
„Eðli stjórn-
mála á Vest-
urlöndum er
að stjórn-
málamenn
eru ákaflega
veikir fyrir
kröfum stærri
hópa og þar
drottnar milli-
stéttin yfir öll-
um öðrum.
Sunnudagsbréf
GUNNAR SMÁRI EGILSSON
■ skrifar um velferð einstaklinga
og hjálparhönd ríkisvaldsins.
Hver á bæturnar – ríkið eða bótaþegarnir?
Smáaletrið
JAKOB BJARNAR GRÉTARSSON
■ leggur saman tvo og tvo.