Tíminn - 18.02.1973, Blaðsíða 20

20
TÍMINN
Sunnudagur 18. febr. 1973
VIRÐULEG OG VINSÆL
MENNINGARSTOFNUN
EIN AF HINUM GÖMLU, virðulegu menningar-
stofnunum lands okkar er Amtsbókasafnið á Akur-
eyri. Þeir, sem stundað hafa nám sitt þar i bæ — og
þeir eru orðnir harla margir — hafa sótt sér
þangað næði til lestrar og auk þess óteljandi upplýs-
ingar, sem ekki er ástæða til að rekja hér. En menn
þurfa ekki endilega að hafa stundað nám i skól-
unum á Akureyri til þess að eiga góðar minningar
um Amtsbókasafnið. Þeir verða að vera harla frá-
bitnir lestri, eða þá furðu framtakslausir, ef þeim
hefur tekizt að dveljast lengi á Akureyri, án þess að
sækja sér bækur i safnið.
Það var af gömlum og áleitnum
vana, sem sá er þessar línur hrip-
ar, leit inn á Amtsbókasafnið,
þegar hann var á heimleið úr
ferðalagi, ekki alls fyrir löngu.
Bókavörðurinn, Árni Kristjáns-
son, reyndist góður heim að
sækja, svo sem vænta mátti og
varð góðfúslega við þvi að svara
nokkrum spurningum. bað var
byrjað á sjálfri byrjuninni.
Fyrsta spurningin var svohljóð-
andi:
Nær hálf önnur öld
— Hvenær var Amtsbókasafnið
stofnað, Arni?
— Þetta var ljóta spurningin!
Henni get ég blátt áfram ekki
svarað. Þannig er nefnilega mál
með vexti, að okkur skortir heim-
ildir um það, hvenær þetta safn
var stofnað, og meira að segja
lika, hvar það var stofnað. Það er
talað utan að þvi, hér og hvar, og
það eru mestar likur til þess, að
það sé stol'nað á árunum
1826—1828 á Möðruvöllum i
Hörgárdal.
— Er sjáanlegt, hver eða
hverjir hafa þar haft forystuna?
— Já. Grimur Jónsson amt-
maður mun hafa verið mestur
forgöngumaður um stofnun
safnsins, en þar að auki munu
hafa átt hlut að þessari safns-
stofnun danskir íslandsvinir, C.C.
Rafn og Jens Möller.
Eitt með þvi elzla, sem vitað er
um safnið, er að þvi berst boð um
að velja úr gjafabókum frá þess-
um dönsku tslandsvinum, eða að
það fær að minnsta kosti hlutdeild
i danskri bókagjöf, sem barst
hingað til landsins. Ef þetta er
rétt, sem ég held að það sé, þá er
ekki svo ýkjamikill aldursmunur
á Amtsbókasafninu og Lands-
bókasafninu i Reykjavik.
Hitt er svo annað mál, að fyrir-
rennari Grims, Stefán Þórarins-
son amtmaður, mun hafa stofnað
lestrarfélag þarna i grennd við
sig og það er þá að sjálfsögðu
nokkru eldra.
— Þaö hafa sumir velt vöngum
yfir þessu nafni: Amtsbókasafn.
Hefur þú ekki tiltækar skýringar
á þvi?
— Jú. Safnið mun hafa verið
kennt við Norðuramtið, en auk
þess held ég, að það hafi upphaf-
iega verið tileinkað báðum ömt-
unum, Norður- og Austuramti, en
siðar hafi Austuramtið fengið sitt
safn á Seyðisfirði og þá var þetta
kennt við Norðuramtið eitt. Það-
an er nafnið komið.
— Safnið hefur þá frá upphafi
náð yfir harla stórt svæði?
— Já, já. Umdæmi safnsins var
þannig i fyrstu Húnavatns-,
Skagafjarðar-, Eyjafjarðar- og
Þingeyjarsýsiur, en svo kom að
þvi, að Húnvetningar og Skag-
firðingar fengu safn fyrir sig, og
þá varð umdæmi þessa safns
Eyjafjarðarhérað eitt ásamt
Akureyri, enda voru ömtin lögð
niður upp úr aldamótunum sið-
ustu.
— Eru einhverjar heimildir um
það, að safnið hafi verið notað, til
dæmis alla leið vestast úr Húna-
vatnssýslu?
— Ekki hef ég nú séð beinar
heimildir um það, en þó minnir
mig,að ég hafi einhvers staðar
rekizt á það, að póstafgreiðslu-
menn og landpóstar hafi átt að
annast dreifingu á bókum.
Ari Sæmundsen
— Þú minntist á, að safnið
myndi vera stofnað á Möðruvöll-
um i Hörgárdal. Atti það lengi
heima þar?
— Grimur Jónsson lét af amt-
mannsembætti hið fyrra sinn árið
1833, og þá virðist safnið vera
komið til Akureyrar. Hvort það
hefur farið út að Möðruvöllum
aftur, veit ég ekki, en á Akureyri
voru lengi vandræði að koma
safninu fyrir i húsnæði, svo að það
mun hafa verið langtimum
saman niðri i kössum, stundum
hjá Gudmann kaupmanni og
stundum virðist Andreas kaup-
maður Mohr, — en hann var vist
reyndar faktor hjá Gudmann, —
hafa verið bókavörður við safnið
og skotið skjólshúsi yfir það.
Síðan tekur við safninu mikill
ágætismaður og menningarfröm-
Arni Kristjánsson, yfirbóka-
vörður Amtsbókasafnsins á
Akureyri.
uður, sem ofurlitið er getið um i
bókmenntum, og hét Ari Sæmund-
sen. Hann var sýsluskrifari hér i
Eyjafirði, dvaldist hér lengi og
lagði gjörva hönd á margt, en
mun hafa verið Borgfirðingur, ef
ég man rétt. Hann var sem sagt
um alllangt skeið bókavörður,
bar safnið mjög fyrir brjósti og
annaðist það vel. Bjarni
Thorarensen minnist á hann i
ýmsum spévisum sinum.
Ari Sæmundsen gaf út bók, sem
er allsérstæð. Það er kennslubók i
þvi að leika á langspil.
Fyrsta bókasafns-
nefndin
— Hvenær er svo farið að setja
safninu stjórn, likt og tiðkast um
stofnanir nú á dögum?
— Arið 1863 var fyrsta bóka-
safnsnefndin stofnuð. I henni áttu
sæti Jóhann Thorarensen lyfsali,
sonarsonur Stefáns Þórarinsson-
ar amtmanns á Möðruvöllum,
Bernhard Steincke, danskur
maður, sem var kaupmaður hér
og lét mikið að sér kveða i menn-
ingarlifi bæjarins á meðan hann
dvaldist hér. Hann virðist hafa átt
sér geysilega vitt áhugasvið og
sýndi mikinn dugnað i þvi að leiða
Akureyringa á fund menningar-
innar, ef maður piá komast svo
að orði. Þriðji maðurinn i þessari
fyrstu bókasafnsnefnd var Jó-
hannes Halldórsson. Hann var
skólastjóri barnaskólans og odd-
viti bæjarstjórnar bæði oft og
lengi.
Þróun húsnæöismálanna
Arið 1875 eignaðist safnið loks-
ins fastan samastað i ráðhúsi
bæjarins, eða i tukthúsinu, eins og
það var alemnnt kallað. Hafði það
verið byggt á þvi ári.
Þegar samkomuhúsið var
byggt, sem var vist árið 1906, fékk
bókasafnið þar húsnæði i
kjallaranum, og þá var opnaður
þar lestrarsalur i fyrsta sinn. Þá
var Páll Briem, amtmaður, kom-
inn til skjalanna og hann var mik-
ill grjótpáll og áhugamaður og
dreif safnið upp. Fram til þess
tima höfðu menn verið látnir
borga svolitið gjald fyrir það að
fá að nota bækur safnsins. Það
var að visu ekki hátt, en þó létu
fAtæklingar sig muna um það.
Þetta afnam Páll Briem, og þá
stórjukust afnotin af safninu.
Næst er það til máls að taka, að
safnið fluttist i gamla barnaskól-
ann, hérna inn með Brekkunni.
Það hús hafði verið byggt árið
1900, en 1930 fluttist skólinn þaðan
i núverandi barnaskó^ahús, þá
nýbyggt.
Arið 1934 fóru stúdentar á
Akureyri að hugsa til aldar-
afmælis þjóðskáldsins Matthias-
ar. Þá tók stúdentafélagiö bóka-
safnsbygginguna á dagskrá og
beitti sér fyrir málinu. Var þá fé
safnað hér i bænum i þessu skyni.
Ekki varð þó af byggingu nýs
húss að sinni, en árið 1947 var
keypt ein hæð i húsi við Hafnar-
stræti og þangað flutti svo safnið
árið eftir. Siðasti flutningur
safnsins til þessa var svo, þegar
það fluttist i þetta hús, þar sem
við nú erum, árið 1968.
— Þetta hús hefur verið byggt
sérstaklega fyrir Amtsbókasafn-
ið?
— Já, já. Eiginlega er húsið
afmælisgjöf frá bænum hér til
safnsins. Það er gefið i tilefni af
hundrað ára afmæli bæjarins.
— Heldurðu ekki, að það nægi
ykkur eitthvað fram i timann?
— Jú, ætli það ekki. Ég vona
það að míhnsta kosti. Annars
bólgna söfn hroðum skrefum. Auk
þess fór það nn svo hér, að inn i
þetta hús lenti annar aðili, þótt
hann að visu sé skyldur safninu
að eðli. Þetta er héraðsskjalasafn
Akureyrar og Eyjafjarðarsýslu,
sem er hér uppi á loftinu, þótt
ekki væri ráð fyrir þvi gert i upp-
hafi, og fyrir vikið er þrengra hér
en eðlilegt má teljast, þegar þess
er gætt, hversu nýtt húsið er.
Útlánin
— Er ekki safnið geysimikið
notað — ég á við útlánin?
— Jú, það held ég að megi
segja. Undanfarin ár hafa útlánin
verið um það bil tiu bækur á nef,
sem þykir mjög gott. Að visu voru
þau ekki svo mikil á siðasta ári,
en þess ber að gæta, að við lokuð-
um safninu einn mánuð i sumar
vegna skráningar og það hefur
áreiðanlega átt nokkurn þátt i út-
komunni. Svo fer þetta nú lika
talsvert eftir veðráttu. Ég vona,
að þetta sé ekki merki þess, að
áhugi eða aðsókn að safninu sé að
dvina, en annars skilst mér, að
það sé reynsla fíestra safna. sem
likt er ástatt um og hér, að þegar
þau flytjast i nýbyggingu, þá ork-
ar það mjög hvetjandi fyrst i stað,
en dvinar svo aftur, þegar frá lið-
ur.
Annars held ég, að við þurfum
ekki neitt að kvarta undan sliku
hér, enn sem komið er, og ekki
ástæða til neinnar svartsýni, þótt
útlánin yrðu dálitið lægri á siðast
liðnu ári en árin næstu á undan.
„Mormónafilmurnar,,
— Er ekki þessu safni skipt i
deildir?
— Jú, jú. Það starfar i tveim
megindeildum, sem eru svo
greinilega aðskildar, að segja
má, að hér sé um tvö söfn að
ræða. Það var Arni Jónsson bóka-
vörður, sem kom þeirri skipan á.
Litið inn í Amtsbókasafnið á Akureyri
VIÐ VERÐUM ASTFANGIN
AF „SPEGILMYND" OKKAR
EIl ÞAÐ tilviljun háð, hvenær við verðum ástfang-
in? Kemur það eins og þruma úr heiðskiru lofti?
Eða fylgjum við kannski ströngum reglum, sem við
sjálf gerum okkur ekki grein fyrir? Freud fullyrti
hér á sinum tima, að þetta væri sjúklegt ástand —
eins konar taugabilun. Frakkar kalla þetta eigin-
girni tveggja.
Satt að segja hefur skyndilegur
ástarhugur ekki verið rannsakað-
ur á kerfisbundinn hátt. Menn
hafa lagt miklu meiri stund á að
kanna, hvað stjórnar yfirleitt þvi
makavali, sem leiðir til hjóna-
banda. Og þar er æðimargt, sem
kemur til greina: Þjóðfélags-
staða, sálfræðileg tilbrigði og
ytra útlit og aðrir eiginleikar.
Visindamenn greinir á um það,
hvað þyngst er á metunum, enda
er það sjálísagt afareinstaklings-
bundið. En flestir hallast að þvi,
að jafningjasjónarmið sé mjög
rikjandi. Sækjast sér um likir,
segir máltækið.
Allar rannsóknir benda til þess,
að fólk sé mjög bundið i vali sinu.
Fólk hagar þvi mjög eftir þvi,
hvar i stétt og starfi það sjálft
stendur — svipað gáfnafar, svip-
uð menntun, keimlikar trúar-
skoðanir og skyldur uppruni og
búseta veldur hér miklu um
Hversu þungt þetta er á metunun
kemur bezt i ljós, þegar fólf
verður ástfangið fjarri átthögum
sinum — i útlöndum. Þegar til al-
vörunnar kemur og hið daglega
:if kallar að, fer fyrst að reyna á
böndin. Um það verður ekki deilt,
að likar lifsskoðanir og venjur og
svipaður uppruni greiðir mjög
fyrir góðri og stóráfallalausri
sambúð.
Þegar ást kviknar, myndast
spenna. Þar eru eölishneigðir að
verki. Dæmin sanna, að oftast
laðast fólk að sömu manngerð og
það sjálft heyrir til. Sé sagt, að
fólk leiti spegilmynd sjálfs sin,
verður ramminn, sem þeirri skil-
greiningu er settur, að vera mjög
rúmur. Það er kannski eins konar
leiðsögn náttúrunnar þvi til varn-
ar, að fólk ani út 1 ólæru: Það er
að jafnaði bezt að vita hvar fæti
er stigið niður — hætta sér ekki út
i ófæru með þvi að velja það, sem
fólk veit ekki, hvað fylgja kann.
Hér kunna einnig að koma fram
áhrif foreldra — sú fyrirmynd, er
þeir hafa verið börnum sinum, og
hin fyrstu ástaratlot er þau þágu
af þeim. A þvi leikur enginn vafi,
að það, sem ber fyrir okkur barn
á bernskuheimilinu, allt frá
blautu barnsbeini, hefur sin áhrif
á það, hvaða maka við veljum
okkur.
Ef huganum er aftur beint að
þvi, hvað það sé að vera ástfang-
inn, þá er það fyrst og fremst
fyrirbæri, sem gerist á æskuárum
— áköf þrá, sem gripur ungling-
inn. Varanleg ást byggist á dýpri
og þroskaðri skilningi. Astfang-
inn aðili, piltur eöa stúlka, gerir
fegurri mynd af þeim, sem hann
leggur slikan hug á, og ævintýra-
legri en fær staðizt til lengdar. Sá,
sem verður snögglega ástfang-
inn, gerir of litið úr sjálfum sér,
en of mikið úr þeim, sem ást hans
kveikti. Það verður auðn og tóm i
huga hans, ef hann verður fyrir
vonbrigðum, þvi að i rauninni
hefur hann glatað nokkru af sjálf-
um sér, kannski næsta snögglega
— það er að segja þeirri imyndun,
sem var orðin að raunveruleika i
hugarheimi hans. Sá, sem þannig
er ástatt um, hefur gengið i
gildru, tekið þá áhættu að eiga
allt undir mati annars.
Margir ganga i hjónaband með
draumsýnir sinar að leiðarljósi.
Þeir eiga mikið undir þvi, hvernig
myndin ræðst, ef svo má að orði