Fréttablaðið - 06.01.2005, Blaðsíða 20

Hverju sætir það, að útkjálka-
menn uppi á Íslandi skrifuðu
bækur, sem áttu engan sinn líka
annars staðar um heiminn á sinni
tíð? Íslendingasögur eru eins-
dæmi: aðrar þjóðir eiga engar
sambærilegar ritaðar heimildir
um sögu sína, engan sambæri-
legan skáldskap. Gunnar Karls-
son prófessor gerir glögga grein
fyrir þessari sérstöðu í bók sinni
Goðamenning (2004).
Helgi Guðmundsson prófessor
hefur sett fram nýstárlega kenn-
ingu um uppsprettur menningar
á Íslandi til forna. Í bók sinni Um
haf innan (1997) og svo aftur í
greinasafninu Land úr landi
(2002) vekur Helgi máls á því, að
hámenning um heiminn eins og
t.a.m. bókmenning Íslendinga til
forna hefur hvergi orðið til við
búskap á sveitabæjum. Fyrri höf-
undar eins og t.d. Sigurður Nor-
dal (Íslenzk menning, 1942) settu
þetta atriði ekki fyrir sig. Þeir
leituðu skýringar á fornmenn-
ingu Íslendinga fyrst og fremst í
menningunni sjálfri. Þráðurinn
var þessi: Snorri Sturluson skrif-
aði bækur sínar á íslenzku, ekki á
latínu eins og tíðkaðist í öðrum
löndum. Hér var álitlegur hluti
alþýðu manna læs á eigin tungu,
svo að Snorri og aðrir höfundar
áttu greiðan aðgang að lesendum.
Tungan skipti sköpum, hún batt
þjóðina saman og bjó til markað
fyrir bækurnar. Harðbýlið
neyddi menn til útrásar. Þessar
skýringar eru trúlegar, svo langt
sem þær ná. Helgi Guðmundsson
gengur skrefi lengra. Hann setur
málið í alþjóðlegt samhengi og
dregur sömu ályktun og erlendir
hagsögufræðingar: „Hámenning
verður til þar sem er verzlun,
auðmyndun, náið samband við út-
lönd, umferð fólks víða að og
menntun.“
Helgi fjallar um efnahagshlið
þessa mikla máls og segir:
„Menning kostar of fjár. Það vill
stundum gleymast. En það er
undantekningarlaus regla, að
ríkidæmi er undanfari og undir-
staða menningar.“ Hann lýsir
því, hvernig lærðir menn íslenzk-
ir dvöldust í útlöndum árum sam-
an, keyptu bækur og forfrömuð-
ust og fluttu með sér heim. Það
var dýrt. Helgi sér það í hendi
sér, að til þess að standa straum
af menntun og menningu þurfti
útflutning. Hann dregur í efa
fyrri kenningar um erlend við-
skipti Íslendinga í fornöld – þá
viðteknu hugmynd, að vaðmál
hafi verið helzta útflutningsafurð
landsmanna. Vaðmálskenningin
getur varla staðizt, segir Helgi,
til þess var vaðmál of verðlítið og
vandmeðfarið. Það þurfti t.d. að
fleygja því fyrir borð, ef það
blotnaði í hafi, því að ella hefðu
skipin sokkið.
Hlustum áfram: „Til þess að
skýra þá hámenningu, sem varð
til á Íslandi, verður að sýna fram
á verzlun með dýrar vörur, auð-
myndun, menntun, sem barst úr
mörgum áttum, umferð útlendra
manna og siglingar til margra
landa, einkum utan Norðurlanda.
Svipast má eftir einhverju, sem
gat staðið undir auðmyndun á Ís-
landi. Ekki verður séð, að neinn
innlendur varningur komi þar til
greina. Þá verður að leita til út-
landa. Varla hafa Íslendingar
auðgazt á verzlun með vörur inn-
an Evrópu. Leita verður í aðra
átt. Þar getur aðeins verið um
eitt að ræða. Það er Ameríku-
verzlunin, verzlun Evrópubúa við
Grænland og Kanada. Þar var
Eldorado og Klondyke þessa
tíma. Svo vildi til, að Íslendingar
bjuggu þar um þjóðbraut þvera.
Þeir voru milliliðir í þessari
verzlun. ... Grænlenzkur varning-
ur [dýr, skinn og tennur, innskot
mitt] var lúxusvarningur.“ Auð-
menn og höfðingjar sóttust eftir
grænlenzkum vörum, segir
Helgi, vaðmál var handa almúg-
anum. Auðmenn áttu gnægð fjár,
almúginn var bláfátækur. Og
þarna, bætir hann við, er hún
kannski lifandi komin skýringin
á því, hvers vegna íslenzkum
skáldum hélzt uppi að þylja
langar drápur yfir erlendum kon-
ungum, sem höfðu engin skilyrði
til að skilja svo torræðan kveð-
skap: skáldin íslenzku komu fær-
andi hendi úr hafi með góss frá
Grænlandi, svo að kóngar og
jarlar létu sig þá hafa drápurnar.
Þetta kalla ég bókmenntahag-
fræði af beztu sort.
Helgi Guðmundsson leggur
þunga þraut fyrir sagnfræðinga.
Um Grænlandsverzlunina til
forna verður engum órækum
vitnisburðum við komið, úr því
að tannvöruviðskiptin, sem Helgi
gizkar á og rekur ýmis dæmi um,
voru ekki skráð á skinn. Það er
ógerlegt að kortleggja þessi við-
skipti og meta umfang þeirra
þúsund árum síðar. Menn verða
þá heldur að reiða sig á rökrænt
samhengi hlutanna og eigið inn-
sæi og ímyndunarafl. Þar skilur
milli feigs og ófeigs í fræðum og
vísindum. Grænlandskenning
Helga Guðmundssonar bregður
óvæntri birtu á sögu Íslands með
því að afhjúpa ósamræmi í eldri
hugmyndum og stinga í staðinn
upp á hagrænni skýringu, sem
rímar vel við rannsóknir hag-
sögufræðinga. ■
Það ætlar seint að takast að stilla til friðar í Írak. Þaðanberast stöðugt fréttir af árásum uppreisnarmanna á ráða-menn í þjóðfélaginu og bandaríska hermenn. Nú síðast
var héraðsstjórinn í Bagdad ráðinn af dögum er hann var á ferð
í norðurhluta borgarinnar. Árásin virðist hafa verið vel skipu-
lögð og árásarmennirnir tóku meira að segja myndir af því þeg-
ar bílalest héraðsstjórans var bókstaflega sprengd í loft upp. Í
gær bárust svo enn fréttir af fleiri árásum og að þessu sinni var
um að ræða sjálfsmorðsárás á lögregluskóla sunnan við höfuð-
borgina þar sem verið var að útskrifa lögregluþjóna til starfa í
landinu. Meira en 20 manns létust í árásinni og margir særðust.
Hörmungarnar á flóðasvæðunum í Asíu hafa dregið athygli
umheimsins frá ástandinu í Írak undanfarna daga, en þar virð-
ist allt við það sama, og reyndar síst betra en fyrir jól. Banda-
rískir hermenn eru þar gjarna í skotlínu. Tölur frá Pentagon um
fallna og slasaða tala líka sínu máli. Um tíu þúsund hermenn
hafa slasast þar í bardögum á þeim tíu mánuðum sem liðnir eru
frá því að stríðið hófst og um 1300 hafa fallið í valinn.
Það var sláandi í fréttum vikunnar þegar greint var frá því
að þrír fyrrverandi forsetar Bandaríkjanna hefðu verið
fengnir til að safna peningum til styrktar þeim sem eiga um
sárt að binda á flóðasvæðunum í Asíu. Þegar náttúruhamfarir
dynja yfir þarf að efna til víðtækrar söfnunar, en þegar um
stríðsrekstur er að ræða virðast sem sjóðir stjórnvalda séu
ótæmandi.
Ráðgert er að kosningar fari fram í Írak síðasta sunnudag-
inn í janúar og líklegt þykir að uppreisnarmenn séu að minna á
sig fyrir þær. Ráðamenn í Írak láta þó engan bilbug á sér finna
varðandi kosningarnar, þrátt fyrir stöðugar árásir. Þeir ætla að
efna til kosninga hvað sem á dynur og segja að uppreisnaröfl
megi ekki koma í veg fyrir eðlilega stjórnmálaþróun í landinu.
Talið er að um 1300 lögreglumenn hafi fallið í árásum í Írak
síðustu fjóra mánuði og að í liði uppreisnarmanna séu um tvö
hundruð þúsund manns, þar af séu um fjörutíu þúsund manna
harður kjarni. Þetta sýnir að vandi stjórnvalda í Írak og Banda-
ríkjamanna við að koma á friði er ærinn.
Svo virðist sem Bandaríkjamenn hafi alls ekki gert ráð
fyrir þeirri miklu mótstöðu sem þeir hafa orðið fyrir í kjölfar
hernámsins. Njósnastofnanir þeirra hafa því ekki aðeins brugð-
ist hvað varðar vopnabúnað Saddams Hussein, heldur líka hvað
snertir hugsanlega þróun í landinu að stríði loknu.
Ýmsar kenningar eru á lofti hvað varðar þróun mála í land-
inu að loknum kosningunum 30. janúar. Sumir spá því jafnvel að
þá brjótist út borgarastríð í Írak milli þeirra tveggja hópa sem
takast á um framtíð landsins: sjía- og súnní-múslima.
Írak er ekki eitt þeirra landa sem aðild eiga að Öryggis- og
samvinnustofnun Evrópu, en stjórnvöld í Bagdad hafa þó óskað
eftir því að stofnunin sendi fulltrúa til að fylgjast með kosning-
unum. Þrátt fyrir að Írakar eigi ekki aðild að ÖSE, þá virðist
sjálfsagt að stofnunin sendi fulltrúa sína þangað, ekki síst ef
það gæti orðið til þess að minnka spennuna sem óhjákvæmilega
verður þar í kringum kosningarnar. ■
6. janúar 2005 FIMMTUDAGUR
SJÓNARMIÐ
KÁRI JÓNASSON
Ráðgert er að kosningar fari fram í Írak síðasta
sunnudaginn í janúar.
Ófriður áfram
FRÁ DEGI TIL DAGS
Í DAG
UPPSPRETTUR
ÍSLENZKRAR MENNINGAR
ÞORVALDUR
GYLFASON
Þetta kalla ég bók-
menntahagfræði af
beztu sort.
,,




  
Brautarholt 22 • Sími: 551 4003
www.thorshamar.is • thorshamar@thorshamar.is
Tannvara eða vaðmál?
Markúsi hrósað
Áramótaskaup Sjónvarpsins er fastur
punktur í skemmtanahaldi þjóðarinnar
á gamlárskvöldi. Heita má að allir
landsmenn horfi á það og hafi síðan á
því skoðun. Dagskrárliðurinn sem á
eftir fylgir, áramótadagskrá útvarps-
stjóra, nýtur ekki sömu hylli, líklega
standa flestir upp og
hverfa frá viðtækjunum
til að sinna flugeldum
og freyðvínsdrykkju,
enda heyrast þær
raddir iðulega fyrstu
daga nýs árs að þáttur-
inn sé úrelt fyrirbæri.
Ekki eru þó allir á
því. Ögmund-
ur Jónasson
alþingismaður, sem líklega má telja
Íslandsmethafa í minnihlutaskoðunum
(og þær þurfa ekki að vera verrri fyrir
það), hrósar útvarpsstjóra í hástert á
vefsíðu sinni í vikunni. „Mér þykir
Markús Örn Antonsson, útvarpsstjóri
RÚV eiga vinninginn þessi áramót.
Hann hefur fundið aldeilis frábæra for-
múlu fyrir sitt framlag og framkvæmir
hana mjög vel“ skrifar Ögmundur.
„Sennilega er hlutskipti Markúsar Arnar
erfiðast allra áramótamanna. Hann
kemur á skjáinn rétt fyrir miðnættið
þegar óþol er komið í mannskapinn,
fólk vill skála og sprengja. Markúsi
hefur hins vegar tekist að finna leið til
að ná athygli okkar. Hann býður
upp á sögulega og menn-
ingarlega veislu“.
Óli Björn snýr aftur
Örn Valdimarsson hætti um áramótin
sem ritstjóri Viðskiptablaðsins og fram-
kvæmdastjóri útgáfufélagsins Framtíð-
arsýnar. Í stað hans hefur Óli Björn
Kárason, fyrrverandi ritstjóri DV, tekið
við framkvæmdastjórninni. Óli Björn
var helsti frumkvöðull að út-
gáfu Viðskiptablaðsins
á sínum tíma og er
meðal eigenda
blaðsins. Nýr ritstjóri
kemur að blaðinu í
vor en ekki hefur ver-
ið greint frá því hver
það verður. Á meðan
gegnir Jónas Haralds-
son blaðamaður
ritstjórastörfum.
gm@frettabladid.is
ÚTGÁFUFÉLAG: Frétt ehf. RITSTJÓRI: Kári Jónasson FRÉTTARITSTJÓRAR: Sigurjón M. Egilsson og Sigmundur Ernir Rúnarsson AÐSTOÐARRITSTJÓRI: Jón Kaldal FULLTRÚI
RITSTJÓRA: Guðmundur Magnússon RITSTJÓRNARFULLTRÚI: Steinunn Stefánsdóttir AUGLÝSINGASTJÓRI: Þórmundur Bergsson RITSTJÓRN, AUGLÝSINGAR OG DREIFING:
Skaftahlíð 24, 105 Reykjavík AÐALSÍMI: 550 5000 SÍMBRÉF Á FRÉTTADEILD: 550 5006 NETFÖNG: ritstjorn@frettabladid.is og auglysingar@frettabladid.is VEFFANG: visir.is
SETNING OG UMBROT: Frétt ehf. PRENTVINNSLA: Ísafoldarprentsmiðja ehf. Fréttablaðinu er dreift ókeypis á heimili á höfuðborgarsvæðinu, Suðurnesjum og Akureyri. Einnig er hægt
að fá blaðið í völdum verslunum á landsbyggðinni. Fréttablaðið áskilur sér rétt til að birta allt efni blaðsins í stafrænu formi og í gagnabönkum án endurgjalds. ISSN 1670-3871
SKOÐANIR OG UMRÆÐUR Á VISIR.IS