Tíminn - 13.06.1975, Blaðsíða 10

10
TÍMINN
Föstudagur 13. júni 1975
Föstudagur 13. júni 1975
TÍMINN
11
ann. Það lá einhvern vegmn bein-
ast við. Ég bankaði á grænar dyr,
en enginn svaraði svo ég gekk inn
fyrir. Þar var önnur hurð og miði
iglerinu, þarsem á stóð: Bankið,
bjallan er biluð. Ekkert svar og
þó bankaði ég tvisvar.
A efri hæðinni var samasagan,
þar var lika skilti, þar sem maður
var beöinn um að banka, þvi
dyrabjallan væri biluð — og nú
var ekki lengur um að villast,
þetta hlaut að vera hús raffræð-
ingsins. Enginn nema raffræðing-
ur léti allar dyrabjöllur vera
bilaðar heima hjá sér.
Brosmild kona kom til dyra:
Hann pabbi, sagði hún. Hann er
heima og hún fór með mér upp á
efri hæðina upp traustan stiga og
þar stóð hann á miðju gólfi,
teinréttur og lokaði sálinni sam-
stundis, þegar hann tók þéttings-
fast i hönd mér.
Hann var þá svona. Tor-
trygginn, varkár, en samt kurteis
og hlýr.
Makalaust hvað hann er ung-
legur, hugsaði ég með mér.
Niræður. Ef allir niræðir menn
litu svona út á Islandi, væru elli-
heimilin tóm. Ég bað um viðtal.
Viðtal fyrir blaðið.
Hann sagði ekkert en leiddi mig
til sætis. Stofan var björt og loft-
góð, en viðfeldinn ilmur frá göml-
um bókum lagði að vitunum. Ég
litaðist um. Jú, Nýja dagblaðið
var þarna allt, lika Fálkinn og
Fjallkonan.
Fjallkonan i þrjá ættliði
Þú átt alla Fjailkonuna, spurði
ég?
— Já, svaraði hann og glaðnaði
viö. Hún kom út i 25 ár. Nei, ég
keypti hana ekki i búð. Nei. Ég
hefi gaman af þvi að safna blöð-
um. Hún kom út 125 ár. Afi keypti
hana, svo pabbi og seinast keypti
ég hana og þetta eru eintökin,
sem við keyptum og lásum á sin-
um tima. Fjallkonan byrjaði að
koma út 1884 — eða 1885. Hún var
fremur ihaldssöm, Fjalikonan,
en ágætt rit samt.
— Hver var afi þinn?
— Eirikur Pálsson. Hann bjó
lengst af i Svarfaðardal, en var
frá Skaga fæddur i Pottagerði.
— Hvar er Pottagerði?
— Það má fjandinn vita. Ég er
algjöriega ókunnugur I Skaga-
firði, þótt ég eigi vist ógrynni af
frændfólki þar. Ég hefi verið
meira upp á heimasvéitina,
Svarfaðardal.
Þar bjó faðir minn Hjörtur
Guömundsson. Hann bjó á Upp-
sölum, sem eru i dalnum and-
spænis Tjörn. Þetta er i miðri
sveit.
Afi vissi allt um raf-
magn
— Þú hefur ekki viljað verða
bóndi.
— Ég vildi verða rafmagns-
fræöingur.
— Var búið að uppgötva raf-
magnið i Svarfaðardainum þá?
— Afi minn vissi um rafmagn.
Hann var nokkurs konar visinda-
iegur fræðimaður og hafði bækur
um tækni. Hann las á erlendum
málum. Ég heyrði þvi mikið um
rafmagn norður i Svarfaðardal.
Menn voru ekki svo helteknir af
skáldskap og guðsorði, að visind-
in færu alveg hjá garði. Ekki
minnsta kosti hann afi, og hann
þýddi fyrir mig eðlisfræði og raf-
magnsfræði og ég var heillaður.
— Svo liggur leiðin til Ameriku.
— Já, ég var staðráðinn I þvi að
læra annaðhvort eðlisfræöi, eða
rafmagnsfræði. Ég þekkti Jón
Ólafsson bróður Páls skálds.
Hann aðstoðáði mig við að hafa
upp á réttum mönnum i Amerlku.
Þar á meðal hinum fræga manni
Hirti Þórðarsyni rafmagnsfræð-
ingi I Chicago, en hann var orðinn
mjög þekktur fyrir iðnað sinn.
Til Ameriku til fundar
við rafmagnið
— Vissirðu hvað verða vildi i
rafmagnsmálum á islandi?
— Já, afi spáði þvi að Island
yri i nánustu framtið uppljómað
af rafmagnsljósum. Þetta ljós
átti að taka úr fossunum og fall-
vötnunum. Ég vildi vera með i þvi
og þess vegna sótti ég þetta svona
fast.
Jón ólafsson skrifaði Hirti og
bað hann að taka mig og hann
svaraði um hæl. Sagði Hjörtur, að
ég ætti að koma strax. Af þvi gat
samt ekki orðið og brottför min
dróst, þar eö ég vildi verða sam-
ferða Skafta Brynjólfssyni, vest-
ur-íslenzkum manni, sem var hér
I heimsókn. Mér fannst það ein-
hvem veginn vissara að hafa
samfylgd, þvi að ég kunni aðeins
hrafi Ienskri tungu þá. Við tókum
okkur far með skipi frá Samein-
aða til Glasgow og þaðan tókum
við linuskipiö Hesperion til
Qusbeck i Kanada.
Ég hafði i rauninni fyrirgert
tækifærinu til þess að læra af
Hirti Þórðarsyni, með þvi að láta
brottförina dragast, svo ég hóf
vinnu við húsasmiðar. Jafnframt
skrifaði Hirti og það stóð ekki á
svarinu, og það var seint i febrú-
armánuði árið 1910, sem ég lagði
af stað til Chicago til þess að hefja
störf hjá Hirti.
íslendingur framleiðir
milljón volt
Hjörtur Þórðarson var ættaður
úr Borgarfirði og var orðinn stór-
auðugur maðurfyrir uppgötvanir
sinar og rafmagnsiðnað. Hann
átti mörg einkaleyfi og sem dæmi
um hæfni hans, sem verkfræðings
var að árið 1904 varð hann fyrstur
manna i heiminum tiL4»ess að
framleiða milljón volta spennu.
Þær fréttir bárust um víða ver-
öld.
Ég réðst nú til Hjartar og átti
námstimi minn að standa i fjögur
ár. Hjörtur reyndist mér eins og
bezti faðir, leiðbeindi mér á alla
lund og lét mig starf a að uppgötv-
unum með sér. Vinnutiminn var
átta stundir, en á kvöldin var
skóli. Að námstima loknum fór ég
til Kanada, og hóf sjálfstæðan at-
vinnurekstur. Þar kvæntist ég og
hóf störf. Þetta var i Winnipeg
Konan min hét Valgerður Kristin
Armann og var af islenzku bergi
brotin.
Ileim með konu og börn
— Svo fluttirðu heim.
— Já. Markmiðið með þessu
öllu var fyrst og fremst það að
koma að gagni heima við það að
rafvæða landið. Til þess var leik-
urinn gerður. Samt var það svo,
að þetta var ekki auðvelt. Við
vorum meö börn og það voru
erfiðir timar i Ameriku. Það varð
ekki fyrr en áriö 1918 i júni-
mánuði, sem við komum til Is-
lands. Þá voru iiðin tæp niu ár,
siöan ég lagði út i óvissuna — til
Ameriku. Við gengum upp
bryggjuna, ég með yngsta barnið
á handleggnum, konan hélt á þvi
næstyngsta, en það elzta tritlaði
með okkur. Við vorum rik þennan
dag, ég hafði ekki komið alveg
tómhentur, það varð mér ljóst, en
ég átti ekki grænan eyri til. Við
áttum ekki annað en það sem við
stóðum i. En þetta voru aðrir
timar. Ég fékk inni hjá hinum
ágæta manni Þorsteini Jónssyni
jámsmið og konu hans Guðrúnu
Bjamadóttur, en ég hafði unnið
fyrirÞorstein áður en ég fór utan.
Þau hjón þrengdu að sér, og þá
höfðum við þó fengið fastan
samastað, — svona til þess að
byrja með.
Ekkert að gera i raf-
magni
— En vinnan?
— Það var ekkert að gera fyrir
rafmagnsfræöinga. Halldór Guð-
mundsson var hér og hafði ekkert
að gera, sama var að segja um
Jón Sigurðsson, sem lika var bú-
inn aö læra en hafði litið við sitt
hæfi. Ég fór norður á Siglufjörð
að leggja þar rafmagn, en um
haustið setti ég upp rafstöð með
tilheyrandi fyrir þá Harald
Böðvarsson útgerðarmann og
Loft Loftsson, útgerðarmann, en
þeir höfðu þar stórar starfsstöðv-
ar. Siðan tóku við alls konar störf,
meðal annars við að leggja raf-
magn i fiskibáta og búa þá dyna-
móum til ljósa. Um þetta leyti
stofnuðum við fyrsta rafmagns-
fyrirtækiö á landinu, ég, Sigurður
Kjartansson, kaupmaður, Einar
Gislason, málarameistari og
Sigurjón Sigurðsson, trésmiður.
Firmað hét Hiti og ljós.
Markmið okkar var að leggja
rafmagn I hús, báta og skip og
smám saman fór fyrirtækinu að
vaxa fiskur um hrygg. Mér reikn-
ast svo til að ég hafi lagt rafmagn
I um 1600 hús og ibúðir á íslandi.
Stærstu húsin voru Háskólinn,
Þjóðleikhúsið (að hluta) og Sjó-
mannaskólinn.
Elliðaárstöðin kom ekki fyrr en
árið 1920, en ýmsir aðilar komu
upp mótorveitum hjá sér. Þannig
var búið að raflýsa nokkur hús
áður en Elliðaárstöðin tók til
starfa, en segja má þó að rafvæð-
ingin fari ekki af stað að heitiö
geti fyrr en með tilkomu hennar.
Árið 1925 leystum við Hita og
Ijós upp. Skömmu siðar setti ég á
stofn mina eigin verzlun, sem ég
rak til ársins 1944 er ég seldi.
Skógrækt i Laugardal
— En skógræktin. Hvenær hófst
þú handa um hana?
— Hún hefur liklega verið
sömu ættar og rafmagnið, — eða
áhugann fyrir trjárækt er að
rekja til bernskudrauma.
Hér á árunum eftir heimkom-
una þá keypti ég land i Laugar-
dalnum, ásamt öðrum manni. Þá
var Laugardalurinn botnlaus
mýri, eða holland. Þetta land
eignaðist ég siðar einn, og árið
1929 byggði ég þar ibúðarhús.
Þarna er nú aðsetur garöyrkju-
manna Reykjavikurborgar. Ég
plantaði fyrstu trjánum árið 1929.
Ég fékk innlendar trjáplöntur
úr Gróðrarstöðinni hjá Einari
Helgasyni og aflaði mér einnig
trjáplantna viðs vegar að úr
heiminum. Fékk bæði fræ og
plöntur.
Viðureignin við mýrina, botn-
laust votlendið var örðugasti
hjallinn. Mér tókst aldrei að ræsa
fram á viðunandi hátt og það varð
ekki fyrr en Reykjavikurborg
lagði skolpleiðslu frá Sogamýr-
inni og gerði mikla skurði, að
Laugardalurinn varð það þurr-
lendi, sem hann núna er.
Þarna bjuggum við i aldar-
fjórðung eða 29 ár og smám sam-
anbreyttistþetta i þá mynd er við
höfðum ætlað okkur. Þetta var
góður timi. Við áttum sjö stúlkur,
og einn dreng og áttum veröld
fyrir okkur i Laugardai.
Borgin tók við Laugar-
dal og trjánum
— En nú á bærinn þetta allt.
— Já, það varð að samkomu-
lagi, að þeir fengju þetta til af-
nota, þar eð verið var að ganga
frá nýju skipulagi i Laugardaln-
um. Þar risu fþróttamannvirki og
leikvellir. Þeir voru áður með
starfsemi á Reykjum I Mosfells-
sveit, en þetta var hentugra fyrir
þá. Og þeir keyptu.
— Fékkstu gott ver.ð?
— Um það má deila. Ég var
ánægður, þar til ég ætlaði að fara
að kaupa húsnæði yfir mig fyrir
andvirðið. Þá sá ég, að ég hafði
ekki fylgzt með timanum nógu
rækilega. Nóg um það. Stöðin,
skógurinn er þarna og heldur
áfram að vera til. Það er fyrir
öllu.
100.000 trjáplöntur norð-
ur i Svarfaðardal
— En, þú hefur einnig stundað
skógrækt fyrir norðan.
— Já, ég hef óbilandi 'trú á
skógræktinni. Ég flutti þúsundir
og hundruð þúsunda plantna
noröur og gróðursetti þar. — í
Svarfaðardal.
— En pólitikin.
— Ég hefi ekki haft áhuga á
pólitik. Nema ég hefi kosið. Hefi
iiklega kosið alla flokka, nema
kommana, þá kaus ég aldrei.
Við gengum saman út i' sólina.
Krónur trjánna vögguðu hægt
fyrir golunni eins og freigátusegl.
Tre’n voru næstum jafnhá húsinu.
Ég spuröi hann ekki hver hefði
gróðursett þessi miklu tré, enda
skipti það ekki öllu máli, heldur
aðeins tilvist þeirra og nærvera.
Hann kvaddi mig við garðshliðiö,
teinréttur og bjartur i augunum.
— Ef þú skrifar eitthvað, þá
veröurðu að gæta þin. Ég er orð-
inn minnislaus á sumt, man lik-
lega aðeins það, sem skiptir máli,
og það er ekki endilega það sem
menn vilja fá að vita.
Jónas Guðmundsson.
Rætt við Eirík Hjartarson,
raffræðing, sem lærði
„rafmagnsfræði" af honum
afa sínum norður í Eyjafirði
fyrir 80 árum
Valgeröur og Eirikur Hjartarson. Myndin er tekin á brúðkaupsdaginn vestur I Ameriku árið 1913.
Eirikur Hjartarson, raffræöingur.
Það var sól og hiti og jörðin
stundi i góðviðrinu. Nú var loks-
ins komið sumar og trén I garðin-
um hjá honum Sæmundi i kexinu
voru sliguð af grænu ilmandi
laufi. t allan vetur höfðu þau
skekið kræklóttar greinarnar og
skvaldrað um storminn og þenn-
an nistandi vetrarkulda. Konurn-
ar höfðu fækkað fötum og sátu á
tröppunum. Þær voru enn hvitar
eins og pappír á húðina og þvi litu
þær annað, ef einhver átti leið um
götuna.
Niræður öldungur
Ég gekk hljóðlega eftir Reykja-
hlfð. Stór trén minntu á freigátu-
segl,sem bærðust til og frá undan
sólhvitum vindi og mér var
undarlega innanbrjósts, þvi ég
var að fara að hitta gamalmenni.
Niræðan mann, Eirik Hjartarson.
Við höfðum aldrei sézt. Samt
vissi ég margt um hann. Að hann
hafði verzlað með rafmagnsvör-
ur, og ég hafði þegar ég var barn
keypt af honum flöt batteri. Hann
vissi allt um rafmagn, en við
strákarnir ekkert, ekki annað en
það, aö rafmagn var súrt á bragð-
ið, þann fann maður með þvi aö
leggja tunguna milli pólanna á
rafhlöðunum. — Sólin hélt áfram
að skina og ég hægði á göngunni.
Vildi draga það i lengstu lög að
hitta öldunginn hvithærða.
Ó, guð hvað sumir menn geta
orðið gamlir! Mér finnst ég
minna á sveittan kaþólskan prest,
sem var að fara til skrifta á
sjúkrahúsi.
— Hvemig skyldi hann vera?
Hvernig skyldi honum liða?
Niutiu ár — raffræðingur, og eldri
en sjálft rafmagnið, sem kogaði
og brúsaði i eirrauðum linunum
og var súrt á bragðið, eins og tár-
in og svitinn.
í húsi raffræðingsins
Hús raffræðingsins.
Hús raffræðingsins var mjög
stórt og það var umlukið trjám og
kafloðnum garði. Ég veit ekki
hvers vegna ég fór fyrst i kjallar-
tbúðarhús þeirra Valgeröar og Eirlks Hjartarsonar, Laugardalur, en eftir þessu húsi heitir dalurinn,
Laugardalur, sem allir þekkja. Hinn viðfrægi trjágarður þeirra hjóna er nú eign Reykjavikurborgar,
sem rekur þar gróðrarstöð.
ALLT í FERÐALAGIÐ
TJÖLD
2ja, 3ja, 4ra og 5 manna
Tjöld uppsett i verzluninni
Svefnpokar
Bakpokar
íþróttabúningar
Gúmmíbátar
Allar veiðivörur
SIMI
1-43-90
POSTSENDUM
*
8PORT&4L S
cHEEMMTORGj 1 * f .