Atuagagdliutit - 07.11.1968, Blaðsíða 25

ukiune 2000-ne atomilerineK
atomit pivdlugit ukiune 2000-ne inuit ilisimassarisimassanik
tigusitdlagtårdlune erKartuineK. agdlautigissat tigulågkatdlo
ilåtigut George Thomsonip atuagkiå „The Atom“ ama Charles
Hatcherip atuagkiå „Atomer” najornutaralugit
atomip nalå sule sivikikaluaKissoK
taimåitOK atome pivdlugo erviarsau-
taussartut nutåjungitdlat. ukiut 2000-t
sivnerdlugit matuma sujornagutdle
grækerip filosofip Democritos-ip sar-
Kumiusimavå sut tamarmik mikis su-
mininguanik avgoriarKigfigssan&ngit-
sunik katitigaussut.
Democritos-ip tamåna ima navsui-
arpå, sordlo erKarsautigigåine ujarak
imalunit savimineK sunalunit avdla,
téunalo avgoråine mingnerujartortit-
dlugo naggatåtigut pujoralåinångor-
dlugo. Democritosip isumagå pujora-
lårKat sule aserKorigsarKingneKarsi-
naussut. tauvalo nautsorssutigå nag-
gatåtigut avgugkane ima mikitigiler-
simasassoK avgoriarfigssaerutivisav-
dlune. sivnerutut tåuko taivai „ato-
mos" tåssa „avgoriarfigssaerutut".
Democritos-ip atom pivdlugo encar-
sautaine tungavigineicartut tåssa: nag-
gaterpiåne sut tamarmik suminingu-
anik katitigåuput, tamane åssigit au-
lajangersumik amerdlåssuseKartar-
dlutik. isuma tamåna sut tamarmik
kigdleKångitsumik avgorneKarsinau-
nerånik ajoKersumut akerdliuvoK, å-
måtaoK nautsorssusiomeK encarsauti-
galugo.
OKauseK „atom“ atuinarparput,
nauk uvdlumikut nalungeréraluardlu-
go atom KuperKingnewarsinaussoK ili—
simatusarnerdlo tåuna atortorileréra-
luardlugo. nalungilarputaoK atom sa-
naneKautimigut ardlalingnit katiti-
gaussoK.
sanancKautit sisamat
taimanikutdle ilisimatorssup tåu-
ssuma isumå grækerit nunåne nuåna-
rineKångilaK. filosofe inusungneK Ari-
stoteles OKarpoK, sut tamarmik sisa-
manik katitigaussunik sananeKaute-
Kartut, tåssa silåinarmik, ivssumik,
imermik ingnermigdlo. silåinaup sut
OKissusewalersitarpai, Aristoteles tai-
ma isumaKarpoK, ivssup OKimåissuse-
Kalersitarpai, ervngup isugutaneKaler-
sitarpai ingneruvdlo panerneKalersi-
tardlugit. sut tangigdlit åssigingitsut
åssigingitsumik katitigaussumik tåu-
kuninga sisamanik sananeKauteKar-
put. Aristotelesip isumå tungavigine-
KarsinauvdluarpoK sut pingortitar-
ssuarme takusinaussavut ilåtigut
navsuiauteKarfiginiåsaguvtigik. kisiå-
nile tåuna atordlugo navsuiarneKar-
sinåungilaK sok aluminio nigdlertoK
aKerdlumit nigdlertumit angeKatigi-
ssånit OKinerunersoK.
Aristoteles isumaKarpoK, OKissuseK
OKimåissutsip (nanivdlune) akerdleri-
gå åmalo panerneK isugutap akerdle-
rigå. taima igdlugilersuissarneK Ka-
nga ilisimatusarnerme nalinginaru-
jugssuvoK. uvdlumikutdle OKarsinåu-
ngilagut KaumaneK tåp akerdlerigå.
uvdlumikut OKartarpugut, Kaumaner-
mik angnikinerussumik pitarneKarsi-
massoK, imalunit tåK tåssauvoK Kau-
manermik amigautilik. isugutak tå-
ssåungilaK panernerup akerdlia, kisi-
åniuna suna isugutaussoK sumit pa-
nernerussumit imermik imaKarnerui-
nartOK, sunalo pénarigsoK tåssaugi-
narpoK isugutanertaKångitdluinartOK.
ilisimatut sordlo Aristotelesikut so-
Kutigineruvåt pingortitat atausiåkåt
KanoK pissuseKarnerat sok taimaine-
rat pinerunago, taimalo isumaKarneK
ilisimatusarnerunerunane encarsau-
terssorneruneruvoK. tamånalo pissu-
taunerusimagunarpoK, sut sananeKau-
tigisimassainik Aristotelesip isumå u-
kiut 1800-ikut tikitdlugit najonuita-
rineKartarsimangmat.
kultiliorniat
ukiune akugdlerne europamiut kul-
tiliorniaraluartue uvdloK unuardlo ki-
nguneKartugssåungitsumik ilungersor-
tuartarsimagaluarput akorinermikut
augtitagssat sordlo savimineK aKer-
dlordlo kultingortisinauvdlugit. sana-
neKautit tåuko sisamat ugperiuarsi-
mavåt, Aristotelesivdle sananeKauti-
tut OKautigissai taorseriartomeKaler-
put kviksølvimik, svovlimik, taratsu-
nik ingnermigdlo.
kultiliorniarssarigaluartut tusåma-
ssaunerpåt ilagisimavåt Bernard Tre-
visan, tåuna inusimavoK sulisimav-
dlunilo sutdlivingmine erKumitdlui-
nartume 1400-ikut ingerdlaneråne. u-
kiut 60 sivnerdlugit akoralunilo pujo-
raliordlunilo sunik tamanik igagalu-
atdlåraoK — savimineK sérnartumut,
imap tarajua umassut auanut, agdlåt
sugdlerngit saltsyrimik akuvdlugit ne-
riuvdlune kultiliornermut periusig-
ssaK avdlat ajornartiitareKissåt nav-
ssårisavdlugo. imaKa pissariaKångika-
luarpordlunit OKautigisavdlugo, kulti-
liorneK navssårisimångisåinarmago.
kultiliorniaraluartututdle avdlatut
pitsuvdlune toKuvoK.
kultiliorniaraluartutdle akoralutik
sulinerat amerdlaKissut isumaussut a-
sulinartigissarsimångitdlat. åssigingi-
sitåidssunik erKumérKingnånigdlo mi-
siligainermikut akorinerme periautsit
åssigingitsut navssårissarpåt (tamati-
gordluinangajak piåritsornikut) uv-
dlumikutdlo atorneKartarput.
Daltonip navssåve
atom pivdlugo påsingningneK uv-
dlumikut pigissarput John Daltonip
suliånik tungaveKarpoK. tåuna tulu-
vok iliniartitsissoK Manchesterimilo
inusimavdlune 1800-it autdlartinerå-
ne.
atom pivdlugo påsingningnine tu-
såmassaoKissoK 1808-me sarKumiupå,
tåuna maligdlugo sut tamarmik sumi-
ninguanik avgoriarfigssaerutunik ka-
titigåuput — atominik. pingortitap sa-
naneKautai kimeKartut sordlo aKer-
dloK, savimineK, kulte, ilt åma silåi-
naK toKunartoK taineKåsåput sanane-
Kautit (grundstof). sananeKautit ta-
marmik åssigingitsunik atominik ka-
titigåuput, aKerdloK atominik, kulte
kultip atominik, ilte iltip atominik
il. il. taima påsingningneK OKautigi-
ssariaKarpoK uvdlumikut påsingning-
nermit avdlauneruvatdlångitsoK, tai-
mågdlåt Daltonip atominik taissai uv-
dlumikut molekylinik taineKartarma-
ta.
Daltonip sananeKautinik kimeKar-
tunik, avdlanit isaterneKarsinåungit-
sunik isuma navssårissaringilå. isuma
tåuna tulungmit akorissartumit Ro-
bert Boyle-mit ukiut untritigdlit ta-
matuma sujornagutdle sarKumiuneKa-
rérsimavoK. Daltonivdle erssencigsu-
mik påsitipå, atomit sananeKautine
åssigingitsunitut påsisinaugåine tau-
va akorinikut KanoK pissoKamera
navsuiarneKarsinåusassoK, sanane-
Kautit åssigingitsut ingmingnut aku-
liuneKarsinaussut sunalo pissutigalu-
go taimailissut.
franskip akorissartup Lavoisier-ip
(franskit mumisitsinerssuåne tOKUtau-
ssup) misiligaivdlune påsisså, tåssa
sananeKautit åssigingitsut ingmingnut
katiguneKarsinaussut amerdlåssutsi-
mingnut nalerKiutdlugit OKimåissu-
siat najorKutaralugo, tåuna Daltonip
påsivdluinarsimavåtaoK.
brint iltimik akuneKarnermigut i-
mingortarpoK OKimåissutsimikut av-
guatårneKarsimagunik brint OKimåi-
ssuseK aulajangersimassoK atauseK
iltilo OKimåissutsip tåussuma arfineK-
pingasoriautånik angnerugune. Dal-
tonip påsivåtaoK sananeKautit åssigi-
ngitsut åssigingmik angissuseKaralu-
ardlutigdlunit åssigingitsumik oKimåi-
ssuseKartartut. aKerdloK 1 kubikcen-
timeter aumarssuarmit 1 kubikcenti-
meteriussumit OKimåineruvoK. tai-
måitumik Daltonip aulajangiupå, sa-
naneKautit åssigingitsut atomertait
åssigingitsumik OKimåissuseKartut.
molekylit
Lavoisierip, Boylip nangminerdlo
nautsorssugkane katipatåriaramigit
Dalton pingåruteKartumik påsissaKar-
poK, tåssalo sananeKautit atomisa a-
merdlåssusisa kisitsisitigut ingming-
nut nalerKiutarnerisigut akordlugit
ingmingnut ataneKalersinaussut.
sananeKautit atomitait ingmingnut
akulerutarput ataKatigilertardlutig-
dlo. tåssalo ilisimatusarnerme sujua-
riarneK angnertupilugssuaK. Daltonip
nautsorssusiåinångordlugit isumane
sarKumiutingilai misiligaivdlunile ug-
pemarsausertardlugit. sananeKautit
atomitait OKimåissusilersordlugit ug-
tortarpai åmalo ilisarnausersortardlu-
git.
ilisarnausersornere ingmingnut ka-
titerdlugit sut KanoK katitemeKarne-
re sunigdlo akoKarnere påsineKarsi-
nåuput åmalo erssersiniartardlugo a-
korinikut KanoK pissoKartartOK, tåu-
ko svenskip Berzelius-ip najorKuta-
risimavai 1820-p migssåne akoriner-
me ilisarnautigitineKartut angnertu-
saramigit molekylitdlo sunere aula-
jangersardlugit akugkane åssigingit-
sune 2000 sivneKartune. tamåna su-
juariarnerujugssuvoK sujornatigumut
nalerKiutdlugo, tamatumame sujorna-
gut oKautsit atordlugit navsuiauser-
suineKartaraluarpoK sananeKautit
mardluk ingmingnut akoruneKarånga-
ta, ilisarnausersuivdlunile nalunaer-
Kutsersuissalernikut ersserKigsumik
takuneKarsinaussalerputaoK sanane-
Kautit ingmingnut akulerutut OKimåi-
ssutsimikut åssigingissutåt.
kernit sananeKautåt
pivfigssame tugdliutdlune ingerdla-
ssume atomip sananeKautainik ilisi-
matusarneK sukaKissumik ineriartor-
tineKarsimåput. atomimik påsingning-
neK avdlångorsimavoK angnertusame-
Kardlunilo fysikikut atortorineratigut,
sananeKautinile akorutitut ingming-
nut katititauginarnago åmåtaoK av-
dlångordlugo sananeKarsinaulersi-
mavdlune angnertuseKalugo, taivdlu-
go nukik.
atomip kerne ilisarnautigivdluarpå.
kernip avatåne nigaliusséngordlutik
elektronit kåviput, tåukulo aulaja-
ngertarpåt atomip sananeKåumut sor-
dlermut atanera. elektronit tamaisa
péråine tåssuguinaK atome nangmi-
nérdlune avatiminitunik tamanik e-
lektronigssarsiordlune sulilersarpoK
Kingornerit Kaumanerdlo atordlugit.
kerne avdlångortikåine atome avdla-
tortOK pissariaKarpoK. Kingornerit ra-
dioaktiviussut avdlamik Kingornernik
radioaktivertalingmik ingmingnut Ki-
ngornernik aporauvfigititdlugit naut-
sorssutigineKarsimagaluarpoK pitså-
ngoriautsinik pissoKarsinaussoK, ta-
månale avdlångutausimångilaK. nauk
radioaktivinik nangmingnérdlutik ki-
ngorneKarérsut sangmineKaraluaKi-
ssut ukiune sorssungnerssuit akune-
rinitune Kingornernik pilersitsiviusi-
naussutut periarfigssanik navssåmi-
arneK autdlarnerneKarpoK. suliniar-
neK tamåna ilåtigut akimanermit
lord Rutherford-imit pilersineKarpoK.
navssårniartututdle avdlasut miki-
ssunit autdlartiput, sulinerup inger-
dlånerane suliaK agdliatdlagtitardlu-
go, taimalo tupåtdlangnartorpagssuar-
nik navssårtorfiuput.
Rutherfordip sulinermine atortori-
sså ajomångitsuliauvoK. radium kar-
siussamut aKerdlumik sanaussumut i-
nigssineKarsimavoK. radium-ip ki-
ngornéraussat sumininguit pilersitu-
artarpai igeriutardlugitdlo igsariar-
nermut 20.000 km-inik sukåssusiler-
dlugit, tåukunångale kulte agdlagfig-
ssatut sålimassoK OKåtaussagaritit-
dlugo. kultip sålimassup entåne mi-
kroskope inigssineKarsimavoK kulte
tamåt sangoKåtårtitdlugo issigineKar-
sinaussungordlugo. mikroskopip såva-
ne sålimassoK tårtume Kåumartartu-
mik tanitaK inigssisimavoK, tåunalo
radium-ip igeriutagainik erKorneKar-
dlunilo KåumåtdlagtarpoK.
tåuna atortoralugo Rutherfordip a-
tomip KanoK pissuseKarnera påsivå,
angissusia erKungajagdluinartumik
aulajangerdlugo kernivdlo pilersior-
tugai kimigdlit taivdlugit „protonit".
Rutiherfordivdle atomé brintip kerne
(protonit) elektronitdlo atordlugit på-
siniameKarsimåput, såkutimigutdlo a-
tortumigut angnikisångårmat atomit
pivdlugit ilisimatusartut ardlagdlit a-
joKUtauginartumik ajoKersorsimav-
dlugit. tamåkume isumaKarput elek-
tronit protonitdlo tamarmik ingnåt-
dlagissap sarfånit sunerneKarsinåu-
ngigpata tauva elektronit sunisinau-
nertik pigiungnaeriartusagåt, taimalo
kerne kåvigdlugo ingerdlanerat su-
kaitdliartusassoK naggatåtigut kerne
nåkarfiginåsavdlugo.
Rutherfordip påsissai misiligtagao-
rérsunut nalerKutingitdlat. 1913-imile
Niels Bohr-ip, danskit atomimik ili-
simatuat ukiut ardlalinguit matuma
sujornagut tOKUssoK, nalorninartor-
siuleraluarneK tamåna iluarsivå OKar-
dlune fysikip inatsisitoKai atomip si-
larssuåne atungitsut.
kultiliorniat singnagtuat
Rutherfordip misiligainine inger-
dlatinarpai atomilo Kupivdlugo. na-
lungilå elektronit atomimit pémigssåt
ajornartorssungitsoK, åmalo protonit
kerniånut pémeKarsinaussut atome
Kaertitdlugo.
tamånalume Rutherfordimut iluag-
titsiviuvoK. kvælstofip atomiata ker-
nia (arfineK-mardlungnik protonilik)
radium-ip radioaktiviussup protoninik
mardlungnik aporiarpå. apormata
kernime protonit Kulingiluångorput
— kernivdlo protone atauseK avssia-
Kumut tårtume Kaumassartumik Kag-
dligkamut utertipå, Rutherfordivdlo
Kåumåtdlangnera takusinauvå. tama-
tuma inernerå kerne arfineK-pingasu-
nik protonilik pingormat, tåssa silåi-
naK ilte.
radiumip Kingornéraussai (mar-
dlungnik protonigdlit) atordlugit Rut-
herfordip kvælstofip (silåinaup ,tOKU-
nartup) atomiata kerné avgorsinå-
ngorpai taimalo iltiliaralugit. silamiut
OKalugtuarissauneråne sujugdlermér-
sumik sananeKaut sananeKåumut av-
dlamut pingortineKarsinaulerpoK, ta-
månauvordlo kultiliorniartartut uki-
orpapilunerne singnagtoriuarsimassåt.
misilineK tamåna tusåmassaoKissoK
pivoK 1919-ime, ukioK atomimik ili-
simatusarnerme pingåruteKaleKissoK.
ukiune tugdliutune 50-ine ineriar-
tortitsisimaneK uvdlumikut kigdligfi-
gisimassavtinik kingune»arpoK, ineri-
artornerdlo tåuna sukasimaKaoK, ag-
dlåt malingnauvfigineK ajorsimavdlu-
ne.
inuit ima angussaKartigisimåput i-
lisimatussuseK pigissarilersimavdlugo
ingerdlatineKarnera akissugssåussuse-
Karnartorujugssuångorsimavdlune.
måna tikitdlugo ajungitsumik inger-
dlatsineKarsimavoK, su j unigssardle
erKarsautigalugo ineriartorneK najor-
Kutaralugo sujuligtuinigssaK ajornar-
siartusaoK.
-den.
A/S WRIGHT, THOMSEN & KIER
civilingeniører og entreprenører
ingeniørit entreprenørit
ÅLBORG — KØBENHAVN — ÅRHUS
GRC har Grønlands største udvalg i grammofonplader — altid mindst
2000 LP plader på lager, til hurtig levering — og priserne er særde-
les fordelagtige.
Tænker De på ny radio eller båndoptager — skriv efter brochurer —
GRC kan levere alle kendte verdensmærker til de helt rigtige priser.
... stil ind på GRC
EN GOD RADIOFORBINDELSE!
25